de 100 lessen van de futurologie

Op school krijgen we allemaal het vak geschiedenis en dat is heel goed. Het is belangrijk dat we leren welke krachten de wereld waarin wij leven, hebben doen ontstaan. Maar het is een ernstig gemis dat maar zo weinigen van ons op school het vak 'toekomstverkennen' hebben gehad. De meeste mensen weten niet eens dat er zoiets bestaat.

H 1: denkfouten

Het grootste probleem bij het voorspellen van de toekomst zit in ons hoofd. We hebben namelijk allemaal last van blinde vlekken en vooroordelen m.b.t. de toekomst. Dat verhindert ons objectief naar de toekomst te kijken. Het wellicht bekendste voorbeeld is wel onze houding tegenover slecht of negatief nieuws. Vaak hebben we de neiging om negatieve informatie over de toekomst weg te willen drukken. Om onze kop in het zand te steken bij slecht nieuws.

H 2: de toekomst is meervoud

Meestal zien we de toekomst als een min of meer rechtlijnige voortzetting van het heden. "In de toekomst zullen we nog meer klimaatproblemen hebben, nog meer robotisering en misschien nog wat minder privacy en die toekomst komt rechtstreeks voort uit het heden".  Dit is ook het meest voor de hand liggende toekomstbeeld en dit is de toekomst die we kennen uit de krant en van de TV, van officiële stukken en rapporten.

H 3: systeemdenken

We komen nu bij één van de belangrijkste vaardigheden van de futuroloog: systeemdenken. Denken in systemen klinkt misschien erg voor de handliggend. Want natuurlijk weten we allemaal wel dat alles om ons heen onderdeel is van een systeem. Alles bestaat uit systemen. We kennen het klimaatsysteem, we kennen het weersysteem. De wereldpolitiek vormt een systeem, net als het wereldhandelssysteem. Er bestaan nationale systemen, met daarbinnen het systeem van nationale politiek, het nationale onderwijssysteem, het rechtssysteem, het gezondheidszorgsysteem, het verkeerssysteem etc. etc.

H 4: hoe ver vooruit kun je voorspellen?

Je hebt nu geleerd je eigen misverstanden, vooroordelen en blinde vlekken bij het denken over de toekomst te vermijden. Of in ieder geval ben je je bewust van je mogelijke biases. Verder heb je leren denken in meerdere toekomsten en in systemen, waarbij er zelden of nooit sprake is van één oorzaak, maar steeds van een combinatie van factoren die samen kunnen leiden tot een te verwachten gevolg. Hoe nu verder?

H 5: constanten

Bij toekomstverkenningen hebben we het vaak en veel over onverwachte plotselinge gebeurtenissen. Daar is ook reden voor. Juist die onverwachte gebeurtenissen gooien niet alleen onze mooie toekomstplannen overhoop. Ze komen ook meestal op een onverwacht (en ongelegen) moment. We houden doorgaans niet zo van onverwachte gebeurtenissen.

H 6: trends

Veel mensen denken dat een futuroloog hetzelfde doet als een trendwatcher. Inderdaad verkennen ze allebei de toekomst, maar er zijn zeer wezenlijke verschillen. Laten we beginnen bij de vraag: wat is een trend? Een trend is een patroon van geleidelijke verandering waarin zich iets ontwikkelt in een bepaalde     richting. Tot zover de definitie.

H 7: cyclische patronen in systemen

We hebben het hiervoor gehad over trends. Langer lopende ontwikkelingen binnen systemen. Naast deze min of meer langerlopende ontwikkelingen bestaan er in de meeste systemen ook zichzelf min of meer herhalende patronen. In het klimaatsysteem bijvoorbeeld kennen we (of kenden we?) de opeenvolging van ijstijden met daar tussenin de warmere perioden, de interglacialen. In het weersysteem kennen we de cyclus van zomer en winter. Ook in de politieke systemen kennen we verschillende steeds terugkerende cycli. Bijvoorbeeld de 4-jaarscyclus van de verkiezing van de Amerikaanse President en van de Nederlandse gemeenteraden.

H 8: plotselinge veranderingen (externe schokken)

Hiervoor zagen we al dat er regelmatig onverwachte gebeurtenissen plaatsvinden die maken dat ‘de toekomst’ er opeens heel anders uit ziet. Futurologen noemen dat wel ‘wildcards’. Een heel extreem voorbeeld deed zich zo’n 66 miljoen jaar geleden voor met de inslag van een gigantische komeet vlak voor de kust van het huidige Mexico. Dit schijnt te hebben geleid tot het uitsterven van de dinosaurussen als dominante soort op aarde. Dat was met recht een ‘wildcard’ met enorme impact op de hele aarde.

H 9: plotselinge veranderingen (kantelpunten)

Sommige mensen denken dat toekomstverkennen te vergelijken is met het voorspellen van de baan van een golfbal. Als je weet met welke snelheid en met welke hoek de bal is geslagen, kun je precies berekenen hoe de baan van de bal door de lucht zal zijn. Natuurlijk zal de golfbal nadat hij eenmaal op de grond is geland nog wel een aantal malen stuiteren en speelt ook de wind een rol en dat maakt het allemaal een stuk ingewikkelder, maar in principe is dit allemaal te berekenen.

Helaas is de werkelijkheid een stuk ingewikkelder. Toekomstverkennen valt beter te vergelijken met snookeren. De baan van de eerste bal is nog te berekenen. Maar die bal stoot dan tegen twee andere ballen, die weer tegen vier andere ballen stoten en dan weer tegen acht andere ballen, die weer allemaal tegen elkaar stoten enzovoort. Afhankelijk van die eerste botsing, kan de tweede botsing dus al meerdere kanten opgaan. En dat geldt dan ook weer voor de derde en de vierde botsing. En zo verder. Iedere botsing kun je beschrouwen als een tweesprong. Vanaf deze botsing - we noemen dit een kantelpunt - verloopt het proces anders.  Dit hoofdstuk gaat over die kantelpunten.

H 10: het toekomstwiel

Zoals wij in H 3 zagen, bestaat de sociale werkelijkheid uit een groot aantal elkaar deels overlappende en onderling beïnvloedende complexe adaptieve systemen. In die systemen is bijna altijd sprake van een groot aantal onderlinge relaties en verbanden en zelfs terugkoppelingen. Dat maakt het zo moeilijk om betrouwbare langere termijn voorspellingen te doen over veranderingen in die systemen.

H 11: de toekomstenkegel

Zoals we in H 2 zagen gaan veel mensen er impliciet van uit dat er maar één toekomst zal zijn, namelijk die ene waarin we allemaal zullen leven. Tegelijkertijd weten we allemaal ook wel dat er afhankelijk van de keuzes die we in het heden maken verschillende mogelijke toekomsten kunnen ontstaan. Als we nu bijvoorbeeld zouden besluiten niet hier te blijven wonen, maar om naar India te verhuizen zou onze toekomst er heel anders uit gaan zien.

H 12: Scenario's

We komen nu bij het bekendste en misschien wel meest gebruikte instrument van de futuroloog: scenario’s. Er bestaan vele soorten scenario’s. We kennen allemaal het filmscenario, je kent wellicht ook de scenario’s van het CPB waarin ze aan de hand van economische modellen proberen te berekenen hoe het de komende jaren met onze economie zal gaan en je hebt misschien ook wel een kennisgemaakt met planningsscenario's. Scenarioplanning is zelfs een aparte richting binnen het toekomstverkennen waarbij men probeert de plausibele toekomsten in beeld te brengen. Veiligheidshalve gaat het hier dan over korte termijn scenario's tot hooguit 5 jaar vooruit. Je kent misschien ook wel de term doem- en droomscenario’s en de best case en worst case scenario’s. Er zijn dan ook vele dikke handboeken volgeschreven over het maken en gebruiken van scenario’s.

H 13: technische wetmatigheden

In H 7 zagen we dat het doortrekken van trends gevaarlijk kan zijn. Maar tegelijkertijd zeggen trends wel iets over de mogelijke toekomst. Om trends verantwoord te kunnen gebruiken, is kennis nodig van de krachten achter of onder deze trend. Dit noemen we ook wel domeinkennis. In dit en het volgende hoofdstuk zullen we een aantal wetmatigheden bespreken die we zien bij de technologische ontwikkeling.

H 14: maatschappelijke wetmatigheden

Bijna alle economische, politieke en sociale verandering blijkt uiteindelijk terug te voeren tot technologische ontwikkeling. En die technologische ontwikkeling gaat steeds sneller. De sociale en maatschappelijke ontwikkelingen volgen daar dan op in een wetmatige volgtijdelijke fasering. Dat heeft te maken met vertragingen tussen de verschillende fasen van de maatschappelijke introductie van nieuwe technologie. Maatschappelijke innovatie doorloopt namelijk altijd een aantal dezelfde stappen.

We beginnen dan bij het begin: een nieuwe technische ontdekking of uitvinding. Dat noem ik nu maar even fase 1, maar je zou het ook de ontdekkignsfase, de wetenschappelijke fase of de uitvindingsfase kunnen noemen. Iemand bedenkt bijvoorbeeld een manier waardoor een elektromagenetische puls op ook grote afstand kan worden afgelezen.

H 15 veranderingen in de opvattingen

Ook bij veranderingen in de opvattingen kunnen we (bijna) altijd een zekere volgtijdelijkheid zien.

dit hoofdstuk is in bewerking

H 23: 5 manieren om een systeem te veranderen

Ik snap mensen niet die bang zijn voor nieuwe ideeën.  Ik ben juist bang voor de oude (John Cage)

Futurologen denken altijd in systemen. Het gedrag van eenvoudige mechanische systemen is meestal vrij eenvoudig te voorspellen. Denk aan een verbrandingsmotor, een klok, een zonnestelsel. Maar wij hebben meestal te maken met complexe sociale systemen. Ecosystemen, steden, levende lichamen, staten, multinationals, nationale economieën en onderwijssystemen. In zulke systemen lijkt het soms wel of alles met alles te maken heeft. Dat maakt het heel erg moeilijk om te voorspellen hoe zo’n systeem zich zal gedragen in de loop der tijd.

H 24: systemen veranderen

Het is misschien niet verrassend maar nadenken over de toekomst helpt om richting te geven aan jouw toekomst. Dat geldt zowel voor jou als individu, dat geldt voor jouw organisatie en dat geldt ook op nationaal en internationaal niveau. Maar nog beter is om in jouw directe omgeving te intervenieren zodat de omstandigheden zich ontwikkelen in de door jouw gewenste richting. Deze les gaat over de vraag hoe je systemen zo kunt veranderen dat ze werken in de richting van jouw gewenste toekomst.

giftig geschenk

Het is misschien een beetje vreemd om op een website  over de toekomst een heel oud verhaal te lezen, maar zoals ik al vaker schreef: om vooruit te kunnen kijken, moet je eerst terug kijken. Dus laten we dat eens doen.

Volgens de Griekse filosoof Socrates leefde er ooit in het oude Egypte een koning genaamd Theamus of Thutmoses. Op een goede (of kwade) dag kreeg hij bezoek van Thoth, de god van de toverkunst en van de wetenschap. Thoth bracht een prachtig cadeau mee voor koning Thutmoses. Dat prachtige geschenk was het schrift. Volgens Thoth zouden we dankzij dit schrift nooit meer iets hoeven te vergeten en zou dit leiden tot een gigantische toename van wijsheid.

De Toekomst is Terra Incognita

De toekomst kun je niet voorspellen. Je kunt wel de grenzen vaststellen waarbinnen de mogelijke toekomsten moeten liggen. Die toekomsten kun je daarbij zien als een nog niet in kaart gebracht en nog niet onderzocht gebied. Terra Incognita, zoals oude kaartenmakers het noemden.

nog meer lessen van vroeger

In mijn vorige blog hebben wij gezien hoe binnen 20 jaar het toekomstperspectief volledig kan veranderen. En hoe hier-en-nu-bijzienheid onze blik op de toekomst volledig kan verduisteren.  Er zijn gewoonweg te veel onzekere factoren in het spel. Ondanks al die onzekerheden zijn er echter toch wel degelijk goed onderbouwde uitspraken te doen over de toekomst. We komen dan op het werkterrein van de futuroloog ofwel de toekomstverkenner. Maar ook dan blijft gelden dat niemand de toekomst met zekerheid kan voorspellen. Ook een futuroloog niet.

overschatten sociale veranderingen

We onderschatten systematisch het tempo van de technische ontwikkeling en we overschatten systematisch het tempo van de sociale veranderingen. Hoe komt dat nu?

Futurologie heeft de toekomst.

Futurologie wordt vaak afgedaan als sciencefiction of wichelroedeloperij. In werkelijkheid is toekomstverkenning een wetenschappelijk onderzoeks­gebied, een terrein dat bovendien grote ontwikkelingen doormaakt.

(door Hans van Wetering: VPRO Gids 2-12-02018)

02 - 30.000 jaar ICT

Sommige mensen denken dat ICT staat voor Internet, Computers en Telefonie, maar ICT, of voluit Informatie- en Communicatie-Technologie, is al veel ouder. Ook de uitvinding van het schrift en later van de losseletterdrukpers vormden belangrijke verbeteringen van de informatie- en communicatietechnologie.

2 instrumenten om uw organisatie futureproof te maken

Steeds meer organisaties hebben moeite om het tempo van de maatschappelijke veranderingen bij te houden. Niet alleen overheidsorganisaties worstelen met dit probleem, maar ook organisaties in bijvoorbeeld de gezondheidszorg, het onderwijs, de nutssector, de volkshuisvesting, het welzijnswerk, het bibliotheekwezen evenals trouwens ook vele grotere ondernemingen en bedrijven. 

03- Sneller, gemakkelijker en goedkoper

Informatie gaat dankzij ICT steeds goedkoper en sneller de wereld rond. Dit proces speelt al eeuwen maar dit proces verloopt wel steeds sneller. Hoe komt het nu dat die informatisering de laatste decennia steeds sneller verloopt? Een van de belangrijkste verklaringen hiervoor staat bekend als de Wet van Moore, geformuleerd in 1965 door Gordon Moore, medeoprichter van Intel, de bekende producent van computerchips.

Consumatica; Voorbereiden op toekomstige levenssituaties

Dit artikel verscheen in 1982 in het blad SLO-berichten. Ik plaats het hier uit nostalgische overwegingen.  Het is leuk om terug te lezen wat ik toen aan voorspellingen  deed over 1995 . Ik werkte toen zowel bij de SLO, in de onderwijsvernieuwing als bij de Consumentenbond.  Vandaar ook die ingewikkelde titel.

1995. Wij bevinden ons in de woonkamer van de familie Van der Burg. Mevrouw Van der Burg is al heel lang vertrouwd met de computer. Al in 1983 kreeg ze van een groot postorderbedrijf een gratis terminal thuis.

Hoe vind ik een goede futuroloog?

Om eerst even een aantal misverstanden uit de wereld te helpen. Een futuroloog is niet iemand die:

1. de toekomst kan voorspellen;

2. sciencefiction verhalen schrijft;

3. contact heeft met buitenaardse wezens ;

4. onsterfelijkheid nastreeft;  

4. zich bezig houdt met kristallen bollen, tarotkaarten, parapsychologie ed.;

5. de mensheid wil omvormen tot een ras van cyborgs.

Maar wat is een futuroloog dan wel? En hoe vind ik die?

Een 4 stappenplan om zelf de toekomst te verkennen

Niemand kan de toekomst voorspellen. Ook een futuroloog niet. Sommige mensen verwarren futurologie daarom wel  met koffiedik kijken. Het doel van de futurologie is echter niet het doen van perfecte voorspellingen. De futurologie heeft als doel om mensen, bedrijven, organisaties en de samenleving in zijn geheel te helpen door de mogelijke toekomsten zo goed mogelijk in kaart te brengen.

De acht wetten van de informatiesamenleving

Meer dan Moore (Computable juni 2002)

Computers en internet zijn te plaatsen in een lange reeks van uitvindingen die hebben geleid tot de informatiesamenleving. Daarbij is een aantal drijvende krachten aan het werk, die elkaar versterken. De acht Wetten van Peter van der Wel.

De Futuroloog

Het is denk ik anderhalf jaar geleden, dat we met alle leidinggevenden en dus ook inclusief Jaap en Ger een middag organiseerden met een Futuroloog. Met een man (vrouw) of dertig in de Opkamer bij Brasserie 10 en dan gaan praten over de toekomst. Alleen het woord al ‘Futuroloog’! Wat zou die man gaan brengen? Iedereen was wat jolig, maar ineens stond daar een kleine man, met een iets te groot pak aan en een vrij zachte stem. Ik kende hem vooraf niet, maar had hem wel uitgekozen en dacht; “Als dat maar goed gaat”. 

H 1a: Bevestiging Zoeken

Onze hersenen lijken geprogrammeerd om te zoeken naar informatie die ons oordeel bevestigt. Informatie waaruit blijkt dat we het mis hebben, vinden we ongemakkelijk en schuiven we het liefst terzijde. Wanneer we ons eenmaal een beeld hebben gevormd, willen we dat zo lang mogelijk vasthouden. Ook in een organisatie bestaat impliciet of expliciet een beeld van wat er komende jaren in haar omgeving gaat gebeuren en hoe daarop in te spelen. Informatie die niet daarin past, is dan vaak onwelgevallig.

H 2a: een 20 jaars experiment

We hebben allemaal wel beelden van de toekomst. De meesten van ons gaan daarbij uit van de beelden uit de media. Robots gaan steeds meer van ons werk overnemen en we krijgen vast nog meer klimaatverandering voor de kiezen. Futurologen noemen dat wel; de waarschijnlijke toekomst. Maar er zijn veel meer mogelijke toekomsten denkbaar. Nu is het heel moeilijk om je voor te stellen dat alles misschien wel eens heel anders zou kunnen worden. Wat dan helpt, is om eens terug te kijken. Want hoe zeker was vroeger die waarschijnlijke toekomst?

H 6a Waarom experts (soms) onbetrouwbaar zijn

In een snel veranderende wereld zijn experts onbetrouwbaar (althans als het gaat om het doen van voorspellingen). Daarvoor zijn 3 redenen aan te wijzen.

1-  het zijn mensen

2- ze vormen een groep

3 - het zijn experts

H 5a: langzame en snelle veranderingen

Als je hoort of leest over de toekomst, lijkt het soms of de wereld steeds sneller verandert. Maar als je om je heen kijkt, zie je dat heel veel dingen juist niet of maar heel langzaam veranderen. Dat is ook zo'n denkfout die we allemaal voortdurend maken. Het is zelfs een van de wetmatigheden van de futurologie. We hebben meestal de neiging de veranderingen in de komende 2 jaar te overschatten, en we hebben de neiging de veranderingen in de komende 10 jaar te onderschatten. Hoe zit dat dan?

H 7a: voorspelbare verrassingen

Wilt u slachtoffer worden van de omstandigheden of toch liever de baas blijven over uw eigen toekomst? Dat is een keuze.

H 10a: zwakke signalen

Elke verandering in systeem begint altijd ergens. Achteraf blijkt die eerste verandering de voorbode te zijn geweest van veel grotere veranderingen. Kleine groepen die als eerste experimenteerden met nieuwe zaken. Bedrijven die als eerste met een nieuw product op de markt kwamen. Opiniemakers die als eerste een nieuw standpunt innamen. Etc. Futurologen noemen die voorbodes, 'zwakke signalen'.

Beyondala

Vorig jaar was ik namens de Dutch Future Society samen met collega Stephan Verveen op het Beyond festival om de daar aanwezige zwakke signalen van verandering op te vangen.  Dat deden we in de “Beyondala”, een speciaal voor dit doel ingerichte tent waarin de aanwezigen werden uitgedaagd vrijuit te associëren over de toekomst en vooral over de waarden die zij zien als belangrijk voor de komende decennia.

Lees hier de samenvatting van deze zwakke signalen