Kleine cursus futurologie

Kleine cursus futurologie: iedereen kan de toekomst voorspellen

Iedereen kan de toekomst voorspellen. Ik heb hier bijvoorbeeld een glazen bol. Nu kan ik met grote zekerheid voorspellen dat als ik deze nu los zou laten, hij naar beneden zal vallen. Ik heb hier ook een dobbelsteen. Nu kan ik helaas niet voorspellen hoeveel ogen ik straks zal gooien bij mijn eerstvolgende worp. Maar volgens de wetten van de kansberekening is de kans dat ik straks een zes zal gooien wel met grote zekerheid te berekenen.

Maar daar houdt het voor de meeste mensen wel bij op. Voorspellen wie binnenkort de nieuwe president wordt van de VS? Wat het Corona virus gaat doen? Wanneer de energie transitie zal zijn afgerond? Of we over 20 jaar nog beschikken over voldoende grondstoffen voor iedereen? Belangrijke vragen, maar de antwoorden zijn onzeker.

De toekomst is dus deels onzeker, maar je kunt die onzekerheid wel reduceren. Iedereen kan leren met meer zekerheid uitspraken over de toekomst te doen. Er is zelfs een hele wetenschap aan gewijd; de futurologie, ofwel in gewoon Nederlands, de wetenschap van het toekomstverkennen. Deze cursus gaat daarover. Hoe kan de futurologie ons leren beter in de toekomst te kijken?

En dat beter in de toekomst kijken is hard nodig. Toekomstverkennen is geen luxe, het is bittere noodzaak. De klimaatproblemen hadden we al tientallen jaren geleden kunnen zien aankomen (en toen veel eenvoudiger en goedkoper kunnen voorkomen). Dat geldt ook voor de boeren en bouwers die vorig jaar op het Malieveld stonden. Heel veel van hun problemen hadden veel eerder voorkomen kunnen worden. En dat geldt ook voor de problemen die we in de toekomst mogelijk nog kunnen verwachten. Problemen met kunstmatige intelligentie, met privacy, met monopolistische mediaplatforms, met spanningen in het Midden-Oosten, Afrika en Zuidoost Azië.

Hoe kunnen we leren om beter in de toekomst te kijken? De lessen van de futurologie heb ik hier onderverdeeld in 3 delen. In deel I Ieren we de methodiek van toekomstverkennen kennen. In deel II verdiepen we onze kennis van deze methodieken. In deel III gaan we hier nog wat dieper op in en bespreken we hoe je deze instrumenten kunt toepassen in bijzondere situaties.

NB: Deze cursus is nog niet klaar, maar hier vind je al de eerste delen.

Vervolg naar les 1

Les 1: (Her)ken je eigen blinde vlekken en vooroordelen.

Een betrouwbaar beeld van de toekomst staat of valt met het onderkennen van onze blinde vlekken en vooroordelen m.b.t. de toekomst. Die hebben we namelijk allemaal en hinderen ons bij het objectief naar de toekomst kijken. Bijvoorbeeld onze houding tegenover slecht of negatief nieuws. Vaak hebben we de neiging om negatieve informatie over de toekomst weg te willen drukken. Om onze kop in het zand te steken bij slecht nieuws. Het omgekeerde komt vreemd genoeg ook voor; soms hebben we juist de neiging om vooral alle dreigingen en gevaren te willen zien.

les 1a: Bevestiging Zoeken

Onze hersenen lijken geprogrammeerd om te zoeken naar informatie die ons oordeel bevestigt. Informatie waaruit blijkt dat we het mis hebben, vinden we ongemakkelijk en schuiven we het liefst terzijde. Wanneer we ons eenmaal een beeld hebben gevormd, willen we dat zo lang mogelijk vasthouden. Ook in een organisatie bestaat impliciet of expliciet een beeld van wat er komende jaren in haar omgeving gaat gebeuren en hoe daarop in te spelen. Informatie die niet daarin past, is dan vaak onwelgevallig.

les 2: Leer denken in mogelijke toekomsten

Meestal zien we de toekomst als een min of meer rechtlijnige voortzetting van het heden. "In de toekomst zullen we nog meer klimaatproblemen hebben, nog meer robotisering en misschien nog wat minder privacy, maar die toekomst komt rechtstreeks voort uit het heden".  Dit is ook het meest voor de hand liggende toekomstbeeld en dit is de toekomst die we kennen uit de krant en van de TV, van officiële stukken en rapporten.

Les 2a: Een 20 jaars experiment

We hebben allemaal wel beelden van de toekomst. De meesten van ons gaan daarbij uit van de beelden uit de media. Robots gaan steeds meer van ons werk overnemen en we krijgen vast nog meer klimaatverandering voor de kiezen. Futurologen noemen dat wel; de waarschijnlijke toekomst. Maar er zijn veel meer mogelijke toekomsten denkbaar. Nu is het heel moeilijk om je voor te stellen dat alles misschien wel eens heel anders zou kunnen worden. Wat dan helpt, is om eens terug te kijken. Want hoe zeker was vroeger die waarschijnlijke toekomst?

Les 3: leer denken in systemen

Eigenlijk weten we het allemaal wel, maar realiseren we ons vaak onvoldoende dat alles om ons heen onderdeel is van een systeem. Alles bestaat uit systemen. We kennen het klimaatsysteem, we kennen het weersysteem. De wereldpolitiek vormt een systeem, net als het wereldhandelssysteem. Er bestaan nationale systemen, met daarbinnen het systeem van nationale politiek, het nationale onderwijssysteem, het rechtssysteem, het gezondheidszorgsysteem, het verkeerssysteem etc. etc.

Les 4: terugkerende patronen in systemen

We hebben het hiervoor geregeld gehad over onverwachte gebeurtenissen. Maar er gebeuren natuurlijk ook heel veel zaken die we wel konden voorzien. Dit deel van deze cursus gaat over de te verwachten gebeurtenissen in systemen. En dan komen we bij het herkennen van patronen en trends binnen systemen. Zo blijken er binnen systemen doorgaans tijdscycli te bestaan.

Les 5: trends binnen systemen

Naast golfbewegingen kunnen we binnen systemen ook langer lopende ontwikkelingen waarnemen: de trends. Dat zijn ontwikkelingen die enige tijd (soms zelfs heel lange tijd) aanhouden, waarbij een bepaald verschijnsel zich op een bepaalde manier ontwikkelt. Bijvoorbeeld de emancipatie van de vrouw of de groei (of daling) van de wereldhandel.

Les 6: meerwaarde van de futurologie

Nee, ook een futuroloog kan de toekomst niet echt voorspellen. Maar dat is wel wat sommige mensen van ons verwachten. En omdat we ons de hele dag professioneel met de toekomst bezig houden, mag je natuurlijk wel verwachten dat we er beter in zullen zijn dan andere mensen. Dus laat ik het toch eens doen. Ik begin dan met de veronderstelling dat morgen niet wezenlijk anders zal zijn als vandaag. De verschillen die er zullen zijn, zullen heel erg klein zijn en ook niet echt belangrijk. Morgen is het misschien wel ander weer dan vandaag, of morgen verhuist de buurman misschien, maar zijn dat nou zaken die voor een toekomstverkenning relevant zijn?

Les 7: langzame en snelle veranderingen

Als je hoort of leest over de toekomst, lijkt het soms of de wereld steeds sneller verandert. Maar als je om je heen kijkt, zie je dat heel veel dingen juist niet of maar heel langzaam veranderen. Dat is ook zo'n denkfout die we allemaal voortdurend maken. Het is zelfs een van de wetmatigheden van de futurologie. We hebben meestal de neiging de veranderingen in de komende 2 jaar te overschatten, en we hebben de neiging de veranderingen in de komende 10 jaar te onderschatten. Hoe zit dat dan?

Les 8: externe schokken

In eerdere lessen zagen we dat er regelmatig onverwachte gebeurtenissen plaatsvinden die maken dat ‘de Toekomst’ er opeens heel anders uit ziet. We noemden dat de ‘wildcards’. Een voorbeeld: zo’n 66 miljoen jaar geleden stierven de meeste dinosaurussen uit door de inslag van een gigantische komeet vlak voor de kust van het huidige Mexico. Dat was met recht een ‘wildcard’ met enorme impact op de hele aarde. In les 4 hebben we gezien dat de wereld bestaat uit heel veel systemen en subsystemen die soms los staan van elkaar, maar elkaar vaak ook direct of indirect beïnvloeden. Wildcards zijn dan de onverwachte gebeurtenissen van buiten een systeem die een grote invloed hebben op dat systeem.

Les 9: kantelpunten voorspellen

Wie had in 1970 gedacht dat het mogelijk zou zijn dat er in de Verenigde Staten ooit een zwarte president zou worden gekozen? Of dat in Nederland mensen van hetzelfde geslacht met elkaar in het huwelijk zouden kunnen treden? Of denk meer recent aan de verkiezing van Trump, aan de Brexit, of aan het besluit om Nederland voor 2030 van het gas af te halen. Wie had dat vooraf verwacht? Als ik dat een paar jaar terug had voorspeld, had u mij toch echt niet geloofd. En waarschijnlijk geldt dat ook voor de voorspelling van de corona crisis.

Les 11: zwakke signalen van verandering

Elke verandering in een systeem, elke verandering in een trend, elk kantelpunt begint altijd ergens. Achteraf blijkt die eerste verandering de voorbode te zijn geweest van veel grotere veranderingen. Kleine groepen die als eerste experimenteerden met nieuwe zaken. Bedrijven die als eerste met een nieuw product op de markt kwamen. Opiniemakers die als eerste een nieuw standpunt innamen. Etc. Futurologen noemen die voorbodes, “zwakke signalen.

Les 12: De krachten achter trends: technische wetmatigheden

In les 5 zagen we dat het zo maar doortrekken van trends gevaarlijk kan zijn. Maar tegelijkertijd zeggen trends wel iets over de mogelijke toekomst. Om trends goed te kunnen beoordelen, is kennis nodig van de krachten achter of onder zo’n trend.

De technische ontwikkeling is één van de zaken die redelijk goed voorspelbaar zijn. Tussen de eerste wetenschappelijke ontdekking en de uiteindelijke vertaling tot praktische toepassingen zit namelijk doorgaans een redelijk lange periode, met daarin enkele steeds terugkerende fasen.

Les13: overschatten sociale veranderingen

We onderschatten systematisch het tempo van de technische ontwikkeling en we overschatten systematisch het tempo van de sociale veranderingen. Hoe komt dat nu?

les 13: overschatten maatschappelijke gevolgen

Hoe komt dat nu, dat overschatten van de maatschappelijk gevolgen van nieuwe technologie? Dat heeft te maken met vertragingen tussen de verschillende fasen van de introductie van nieuwe technologie. Maatschappelijke innovatie doorloopt namelijk altijd een aantal fasen.

les 15: 2e, 3e en Xe orde effecten

Wie is er niet benieuwd hoe het er in de toekomst uit zal zien? Hoe het dan zal zijn met je werk of met de wereld om ons heen? De futurologie onderzoekt de mogelijke toekomsten. Inderdaad toekomsten in meervoud! Want ‘de’ toekomst kun je nooit precies voorspellen, maar de mogelijke toekomsten kun je wel verkennen. Hoe doen futurologen dat?  Bijvoorbeeld door te kijken naar 1e, 2e, 3e en zo verder Xe orde effecten. 

Les 16: toekomstverkennen met het toekomstwiel

In eerdere lessen hebben we het gehad over de onzekerheid in toekomstvoorspellingen. Met name het simpel doortrekken van trends blijkt in toekomstdenken gevaarlijk. Bij toekomstdenken moeten we altijd denken in systemen en niet in losstaande trends of gebeurtenissen. Een simpel maar heel nuttig instrument daarbij is het toekomstwiel. Het instrument doet enigzins denken aan een mindmap, zowel als werkwijze als vorm betreft. 

Een toekomstwiel gaat uit van een te onderzoeken verschijnsel, gebeurtenis of trend. Deze plaats je in de as van het wiel. Vervolgens bedenk je de mogelijke directe gevolgen van dit verschijnsel of deze gebeurtenis. Deze worden dan gegroepeerd om de as heen als de spaken van een wiel. Dit zijn de zogeheten eerste-orde-effecten. Tussen deze effecten kunnen dan ook nog dwarsverbanden worden gelegd, zodat een verknoopt netwerk van effecten ontstaat.

Les 17: De toekomstenkegel 1

Trendwatchers, futurologen en andere toekomstverkenners houden zich professioneel met de toekomst bezig. De meeste leken gaan er meestal impliciet van uit dat er maar één toekomst zal zijn, namelijk die ene waarin we allemaal zullen leven. Tegelijkertijd weten we allemaal ook wel dat er afhankelijk van de keuzes die we in het heden maken verschillende mogelijke toekomsten kunnen ontstaan. Als we nu bijvoorbeeld zouden besluiten niet hier te blijven, maar om naar India te verhuizen zou onze toekomst er heel anders uit gaan zien.

Les 18: de toekomstenkegel 2

Hoe kun je de toekomstenkegel gebruiken om tot betere toekomstvoorspellingen te komen? Laten we als voorbeeld de komst van de zelfsturende auto, de auto-auto nemen. Veronderstel eens dat je wilt onderzoeken hoe de omschakeling van gewone auto’s naar volledig zelfsturende robotauto’s zou kunnen verlopen.

We tekenen dan allereerst een kegel die begint in het heden en dan in de loop der tijd steeds breder wordt.

Les 22: voorbereiden op het onverwachte?

Wilt u slachtoffer worden van de omstandigheden of toch liever de baas blijven over uw eigen toekomst? Dat is een keuze.

les 23: 5 manieren om een systeem te veranderen

Ik snap mensen niet die bang zijn voor nieuwe ideeën.  Ik ben juist bang voor de oude (John Cage)

Futurologen denken altijd in systemen. Het gedrag van eenvoudige mechanische systemen is meestal vrij eenvoudig te voorspellen. Denk aan een verbrandingsmotor, een klok, een zonnestelsel. Maar wij hebben meestal te maken met complexe sociale systemen. Ecosystemen, steden, levende lichamen, staten, multinationals, nationale economieën en onderwijssystemen. In zulke systemen lijkt het soms wel of alles met alles te maken heeft. Dat maakt het heel erg moeilijk om te voorspellen hoe zo’n systeem zich zal gedragen in de loop der tijd.

giftig geschenk

Het is misschien een beetje vreemd om op een website  over de toekomst een heel oud verhaal te lezen, maar zoals ik al vaker schreef: om vooruit te kunnen kijken, moet je eerst terug kijken. Dus laten we dat eens doen.

Volgens de Griekse filosoof Socrates leefde er ooit in het oude Egypte een koning genaamd Theamus of Thutmoses. Op een goede (of kwade) dag kreeg hij bezoek van Thoth, de god van de toverkunst en van de wetenschap. Thoth bracht een prachtig cadeau mee voor koning Thutmoses. Dat prachtige geschenk was het schrift. Volgens Thoth zouden we dankzij dit schrift nooit meer iets hoeven te vergeten en zou dit leiden tot een gigantische toename van wijsheid.

De hype cyclus

We hebben allemaal last van hier-en-nu bijziendheid. Maar daarbovenop hebben we ook (bijna) allemaal last van hypegedrag. We rennen vaak hijgend achter allerlei nieuwe technische trends en hypes aan, die we dan vaak weer even snel laten vallen. Denk aan hypes zoals de blockchain of enkele jaren terug de dotcom-economie. Hier zit een duidelijk patroon achter. Als je je hiervan bewust bent, kun je opeens de berichten in de media over nieuwe ontwikkelingen veel beter duiden.

7 denkfouten als we aan de toekomst denken

1- Bang zijn voor de toekomst

Veel mensen zijn bang voor de toekomst. Dat vraag ik wel eens aan het begin van mijn lezingen. En eigenlijk is dat vreemd. Want in het verleden was bijna alles echt slechter dan nu. Al meer dan 200 jaar gaan we er als mensheid op voortdurend op vooruit.

De Toekomst is Terra Incognita

De toekomst kun je niet voorspellen. Je kunt wel de grenzen vaststellen waarbinnen de mogelijke toekomsten moeten liggen. Die toekomsten kun je daarbij zien als een nog niet in kaart gebracht en nog niet onderzocht gebied. Terra Incognita, zoals oude kaartenmakers het noemden.

nog meer lessen van vroeger

In mijn vorige blog hebben wij gezien hoe binnen 20 jaar het toekomstperspectief volledig kan veranderen. En hoe hier-en-nu-bijzienheid onze blik op de toekomst volledig kan verduisteren.  Er zijn gewoonweg te veel onzekere factoren in het spel. Ondanks al die onzekerheden zijn er echter toch wel degelijk goed onderbouwde uitspraken te doen over de toekomst. We komen dan op het werkterrein van de futuroloog ofwel de toekomstverkenner. Maar ook dan blijft gelden dat niemand de toekomst met zekerheid kan voorspellen. Ook een futuroloog niet.

Futurologie heeft de toekomst.

Futurologie wordt vaak afgedaan als sciencefiction of wichelroedeloperij. In werkelijkheid is toekomstverkenning een wetenschappelijk onderzoeks­gebied, een terrein dat bovendien grote ontwikkelingen doormaakt.

(door Hans van Wetering: VPRO Gids 2-12-02018)

02 - 30.000 jaar ICT

Sommige mensen denken dat ICT staat voor Internet, Computers en Telefonie, maar ICT, of voluit Informatie- en Communicatie-Technologie, is al veel ouder. Ook de uitvinding van het schrift en later van de losseletterdrukpers vormden belangrijke verbeteringen van de informatie- en communicatietechnologie.

2 instrumenten om uw organisatie futureproof te maken

Steeds meer organisaties hebben moeite om het tempo van de maatschappelijke veranderingen bij te houden. Niet alleen overheidsorganisaties worstelen met dit probleem, maar ook organisaties in bijvoorbeeld de gezondheidszorg, het onderwijs, de nutssector, de volkshuisvesting, het welzijnswerk, het bibliotheekwezen evenals trouwens ook vele grotere ondernemingen en bedrijven. 

03- Sneller, gemakkelijker en goedkoper

Informatie gaat dankzij ICT steeds goedkoper en sneller de wereld rond. Dit proces speelt al eeuwen maar dit proces verloopt wel steeds sneller. Hoe komt het nu dat die informatisering de laatste decennia steeds sneller verloopt? Een van de belangrijkste verklaringen hiervoor staat bekend als de Wet van Moore, geformuleerd in 1965 door Gordon Moore, medeoprichter van Intel, de bekende producent van computerchips.

Consumatica; Voorbereiden op toekomstige levenssituaties

Dit artikel verscheen in 1982 in het blad SLO-berichten. Ik plaats het hier uit nostalgische overwegingen.  Het is leuk om terug te lezen wat ik toen aan voorspellingen  deed over 1995 . Ik werkte toen zowel bij de SLO, in de onderwijsvernieuwing als bij de Consumentenbond.  Vandaar ook die ingewikkelde titel.

1995. Wij bevinden ons in de woonkamer van de familie Van der Burg. Mevrouw Van der Burg is al heel lang vertrouwd met de computer. Al in 1983 kreeg ze van een groot postorderbedrijf een gratis terminal thuis.

Hoe vind ik een goede futuroloog?

Om eerst even een aantal misverstanden uit de wereld te helpen. Een futuroloog is niet iemand die:

1. de toekomst kan voorspellen;

2. sciencefiction verhalen schrijft;

3. contact heeft met buitenaardse wezens ;

4. onsterfelijkheid nastreeft;  

4. zich bezig houdt met kristallen bollen, tarotkaarten, parapsychologie ed.;

5. de mensheid wil omvormen tot een ras van cyborgs.

Maar wat is een futuroloog dan wel? En hoe vind ik die?

Een 4 stappenplan om zelf de toekomst te verkennen

Niemand kan de toekomst voorspellen. Ook een futuroloog niet. Sommige mensen verwarren futurologie daarom wel  met koffiedik kijken. Het doel van de futurologie is echter niet het doen van perfecte voorspellingen. De futurologie heeft als doel om mensen, bedrijven, organisaties en de samenleving in zijn geheel te helpen door de mogelijke toekomsten zo goed mogelijk in kaart te brengen.

De acht wetten van de informatiesamenleving

Meer dan Moore (Computable juni 2002)

Computers en internet zijn te plaatsen in een lange reeks van uitvindingen die hebben geleid tot de informatiesamenleving. Daarbij is een aantal drijvende krachten aan het werk, die elkaar versterken. De acht Wetten van Peter van der Wel.

Waarom experts (soms) onbetrouwbaar zijn

In een snel veranderende wereld zijn experts onbetrouwbaar (althans als het gaat om het doen van voorspellingen). Daarvoor zijn 3 redenen aan te wijzen.

1-  het zijn mensen

2- ze vormen een groep

3 - het zijn experts

Hoe je meer invloed kunt uitoefenen op de toekomst

Hoe zou de toekomst eruit zien als u het voor het zeggen had? Dat zou iedereen wel willen toch? Maar kun je de toekomst in de door jou gewenste richting beïnvloeden en hoe kun je daarbij je invloed zo groot en effectief mogelijk maken?

In mijn boek 'Impact, Hoe je meer invloed kunt uitoefenen op de toekomst'  (2016 Uitgeverij Aspekt, Soesterberg) ga ik samen met coauteur Stefan Stroet in op deze vragen. Hier wil ik enkele highlights uit dit boek bespreken.

De Futuroloog

Het is denk ik anderhalf jaar geleden, dat we met alle leidinggevenden en dus ook inclusief Jaap en Ger een middag organiseerden met een Futuroloog. Met een man (vrouw) of dertig in de Opkamer bij Brasserie 10 en dan gaan praten over de toekomst. Alleen het woord al ‘Futuroloog’! Wat zou die man gaan brengen? Iedereen was wat jolig, maar ineens stond daar een kleine man, met een iets te groot pak aan en een vrij zachte stem. Ik kende hem vooraf niet, maar had hem wel uitgekozen en dacht; “Als dat maar goed gaat”. 

Beyondala

Vorig jaar was ik namens de Dutch Future Society samen met collega Stephan Verveen op het Beyond festival om de daar aanwezige zwakke signalen van verandering op te vangen.  Dat deden we in de “Beyondala”, een speciaal voor dit doel ingerichte tent waarin de aanwezigen werden uitgedaagd vrijuit te associëren over de toekomst en vooral over de waarden die zij zien als belangrijk voor de komende decennia.

Lees hier de samenvatting van deze zwakke signalen