Doemdenkers en de belachelijke toekomst

Wat voor beeld heeft u van de toekomst? Positief? Of juist negatief? Allemaal hebben we zo onze eigen beelden van de toekomst. Vaak zelfs meerdere, tegenstrijdige beelden. We zijn bijvoorbeeld bang voor kunstmatige intelligentie omdat die misschien wel eens onze baan zou kunnen overnemen. Maar tegelijkertijd hopen we op medische doorbraken waardoor we allemaal veel langer gezond kunnen blijven.

Een zeer korte inleiding in de futurologie

Wie is er niet benieuwd hoe het er in 2030 uit zal zien? Hoe het dan zal zijn met zijn of haar werk of met de wereld om ons heen? De futurologie onderzoekt de mogelijke toekomsten. Inderdaad toekomsten in meervoud! Want ‘de’ toekomst kun je niet voorspellen, maar de mogelijke toekomsten kun je wel verkennen. Hoe doen futurologen dat?

toekomstverkennen met het toekomstwiel

In een eerdere blog hebben we het gehad over de onzekerheid in toekomstvoorspellingen. Met name het simpel doortrekken van trends blijkt in toekomstdenken levensgevaarlijk. Bij toekomstdenken moeten we altijd denken in systemen en niet in losstaande trends of gebeurtenissen. Een simpel maar heel nuttig instrument daarbij is het toekomstwiel. Het instrument doet enigzins denken aan een mindmap, zowel als werkwijze als vorm betreft. 

Een toekomstwiel gaat uit van een te onderzoeken verschijnsel, gebeurtenis of trend. Deze plaats je in de as van het wiel. Vervolgens bedenk je de mogelijke directe gevolgen van dit verschijnsel of deze gebeurtenis. Deze worden dan gegroepeerd om de as heen als de spaken van een wiel. Dit zijn de zogeheten eerste-orde-effecten. Tussen deze effecten kunnen dan ook nog dwarsverbanden worden gelegd, zodat een verknoopt netwerk van effecten ontstaat.

De toekomst laat zich niet voorspellen

Dat was de titel van een rondetafelbijeenkomst die ik in 2004 als directeur van de denktank EPN (Electronic-highway Platform Nederland) organiseerde. Gisteren kwam ik het verslag van die bijeenkomst  toevallig tegen. Ondanks die titel stonden er nogal wat voorspellingen in voor het jaar 2014. Interessant dus om eens te kijken wat daarvan nu wel was uitgekomen. En dat was schrikken. Vrijwel niets . En dat terwijl het verslag toch verschillende waarschuwingen bevatte over toekomst optimisme. Ook verder was het een interessant verslag. Eigenlijk had het nauwelijks aan actualiteit ingeboet.

Maar laat ik beginnen met die (nog) niet uitgekomen voorspellingen.  Let wel, dit waren dus voorspellingen uit 2004 over 2014.

7 denkfouten als we aan de toekomst denken

1- Bang zijn voor de toekomst

Veel mensen zijn bang voor de toekomst. Dat vraag ik wel eens aan het begin van mijn lezingen. En eigenlijk is dat vreemd. Want in het verleden was bijna alles echt slechter dan nu. Al meer dan 200 jaar gaan we er als mensheid op voortdurend op vooruit.

De hype cyclus

We hebben allemaal last van hier-en-nu bijziendheid. Maar daarbovenop hebben we ook (bijna) allemaal last van hypegedrag. We rennen vaak hijgend achter allerlei nieuwe technische trends en hypes aan, die we dan vaak weer even snel laten vallen. Denk aan hypes zoals de blockchain of enkele jaren terug de dotcom-economie. Hier zit een duidelijk patroon achter. Als je je hiervan bewust bent, kun je opeens de berichten in de media over nieuwe ontwikkelingen veel beter duiden.

De Toekomst is Terra Incognita

De toekomst kun je niet voorspellen. Je kunt wel de grenzen vaststellen waarbinnen de mogelijke toekomsten moeten liggen. Die toekomsten kun je daarbij zien als een nog niet in kaart gebracht en nog niet onderzocht gebied. Terra Incognita, zoals oude kaartenmakers het noemden.

de toekomstenkegel

Hoe kun je de toekomstenkegel gebruiken om tot betere toekomstvoorspellingen te komen? Laten we als voorbeeld de komst van de zelfsturende auto, de auto-auto nemen. Veronderstel eens dat je wilt onderzoeken hoe de omschakeling van gewone auto’s naar volledig zelfsturende robotauto’s zou kunnen verlopen.

We tekenen dan allereerst een kegel die begint in het heden en dan in de loop der tijd steeds breder wordt.

de futuroloog als toekomstvoorspeller

Nee, ook een futuroloog kan de toekomst niet voorspellen. Maar dat is wel wat sommige mensen van ons denken. Maar omdat we ons de hele dag professioneel met de toekomst bezig houden, mag je wel verwachten dat we er iets beter in zijn dan andere mensen. Dus laat ik het toch eens proberen. Laat ik dan beginnen met de veronderstelling dat morgen precies zo zal zijn als vandaag. De verschillen die er zullen zijn, zullen hoogstwaarschijnlijk heel erg klein zijn en ook niet echt belangrijk. Morgen is het misschien wel ander weer dan vandaag, of  verhuist de buurman misschien, maar dat zijn zaken die voor de meeste toekomstverkenningen niet echt relevant zijn.

nog meer lessen van vroeger

In mijn vorige blog hebben wij gezien hoe binnen 20 jaar het toekomstperspectief volledig kan veranderen. En hoe hier-en-nu-bijzienheid onze blik op de toekomst volledig kan verduisteren.  Er zijn gewoonweg te veel onzekere factoren in het spel. Ondanks al die onzekerheden zijn er echter toch wel degelijk goed onderbouwde uitspraken te doen over de toekomst. We komen dan op het werkterrein van de futuroloog ofwel de toekomstverkenner. Maar ook dan blijft gelden dat niemand de toekomst met zekerheid kan voorspellen. Ook een futuroloog niet.

Kantelpunten voorspellen?

Wie had vooraf ooit gedacht dat het mogelijk zou zijn dat er in de Verenigde Staten een zwarte president zou worden gekozen? Of dat in Nederland mensen van hetzelfde geslacht met elkaar in het huwelijk zouden kunnen treden? Of denk meer recent aan de verkiezing van Trump, aan de Brexit, of aan het besluit om Nederland voor 2030 van het gas af te halen. Wie had dat vooraf verwacht? Als ik dat laatste 2 jaar geleden had voorspeld, had u mij toch echt niet geloofd.

01- Het giftige geschenk

Volgens de Griekse filosoof Socrates leefde er ooit in het oude Egypte een koning genaamd Thaemus. Op een goede (of kwade) dag kreeg hij bezoek van Thoth, de god van de toverkunst en van de wetenschap. Thoth bracht een prachtig cadeau mee voor koning Thaemus. Dat prachtige geschenk was het schrift.

Futurologie heeft de toekomst.

Futurologie wordt vaak afgedaan als sciencefiction of wichelroedeloperij. In werkelijkheid is toekomstverkenning een wetenschappelijk onderzoeks­gebied, een terrein dat bovendien grote ontwikkelingen doormaakt.

(door Hans van Wetering: VPRO Gids 2-12-2018)

02 - 30.000 jaar ICT

Sommige mensen denken dat ICT staat voor Internet, Computers en Telefonie, maar ICT, of voluit Informatie- en Communicatie-Technologie, is al veel ouder. Ook de uitvinding van het schrift en later van de losseletterdrukpers vormden belangrijke verbeteringen van de informatie- en communicatietechnologie.

2 instrumenten om uw organisatie futureproof te maken

Steeds meer organisaties hebben moeite om het tempo van de maatschappelijke veranderingen bij te houden. Niet alleen overheidsorganisaties worstelen met dit probleem, maar ook organisaties in bijvoorbeeld de gezondheidszorg, het onderwijs, de nutssector, de volkshuisvesting, het welzijnswerk, het bibliotheekwezen evenals trouwens ook vele grotere ondernemingen en bedrijven. 

03- Sneller, gemakkelijker en goedkoper

Informatie gaat dankzij ICT steeds goedkoper en sneller de wereld rond. Dit proces speelt al eeuwen maar dit proces verloopt wel steeds sneller. Hoe komt het nu dat die informatisering de laatste decennia steeds sneller verloopt? Een van de belangrijkste verklaringen hiervoor staat bekend als de Wet van Moore, geformuleerd in 1965 door Gordon Moore, medeoprichter van Intel, de bekende producent van computerchips.

overschatten maatschappelijke gevolgen

Hoe komt dat nu, dat overschatten van de maatschappelijk gevolgen van nieuwe technologie? Dat heeft te maken met vertragingen tussen de verschillende fasen van de introductie van nieuwe technologie. Maatschappelijke innovatie doorloopt namelijk altijd een aantal fasen.

Consumatica; Voorbereiden op toekomstige levenssituaties

Dit artikel verscheen in 1982 in het blad SLO-berichten. Ik plaats het hier uit nostalgische overwegingen.  Het is leuk om terug te lezen wat ik toen aan voorspellingen  deed over 1995 . Ik werkte toen zowel bij de SLO, in de onderwijsvernieuwing als bij de Consumentenbond.  Vandaar ook die ingewikkelde titel.

1995. Wij bevinden ons in de woonkamer van de familie Van der Burg. Mevrouw Van der Burg is al heel lang vertrouwd met de computer. Al in 1983 kreeg ze van een groot postorderbedrijf een gratis terminal thuis.

Een 20 jaars experiment

We hebben allemaal wel beelden van de toekomst. De meesten van ons gaan daarbij uit van de beelden uit de media. Robots gaan steeds meer van ons werk overnemen en we krijgen vast nog meer klimaatverandering voor de kiezen. Futurologen noemen dat wel; de waarschijnlijke toekomst. Maar er zijn veel meer mogelijke toekomsten denkbaar. Nu is het heel moeilijk om je voor te stellen dat alles misschien wel eens heel anders zou kunnen worden. Wat dan helpt, is om eens terug te kijken. Want hoe zeker was vroeger die waarschijnlijke toekomst? Doe daarom eens mee met dit20 jaars-experiment.  

De toekomsten kegel

Trendwatchers, futurologen en andere toekomstverkenners houden zich professioneel met de toekomst bezig. De meeste leken gaan er meestal impliciet van uit dat er maar één toekomst zal zijn, namelijk die ene waarin we allemaal zullen leven. Tegelijkertijd weten we allemaal ook wel dat er afhankelijk van de keuzes die we in het heden maken verschillende mogelijke toekomsten kunnen ontstaan. Als we nu bijvoorbeeld zouden besluiten niet hier te blijven, maar om naar India te verhuizen zou onze toekomst er heel anders uit gaan zien.

Hoe vind ik een goede futuroloog?

Om eerst even een aantal misverstanden uit de wereld te helpen. Een futuroloog is niet iemand die:

1. de toekomst kan voorspellen;

2. sciencefiction verhalen schrijft;

3. contact heeft met buitenaardse wezens ;

4. onsterfelijkheid nastreeft;  

4. zich bezig houdt met kristallen bollen, tarotkaarten, parapsychologie ed.;

5. de mensheid wil omvormen tot een ras van cyborgs.

Maar wat is een futuroloog dan wel? En hoe vind ik die?

Veel vervelende verrassingen zijn voorspelbaar, dus te voorkomen

Wilt u slachtoffer worden van de omstandigheden of toch liever de baas blijven over uw eigen toekomst? Dat is de keuze waar we voor staan.

Een 4 stappenplan om zelf de toekomst te verkennen

Niemand kan de toekomst voorspellen. Ook een futuroloog niet. Sommige mensen verwarren futurologie daarom wel  met koffiedik kijken. Het doel van de futurologie is echter niet het doen van perfecte voorspellingen. De futurologie heeft als doel om mensen, bedrijven, organisaties en de samenleving in zijn geheel te helpen door de mogelijke toekomsten zo goed mogelijk in kaart te brengen.

De acht wetten van de informatiesamenleving

Meer dan Moore (Computable juni 2002)

Computers en internet zijn te plaatsen in een lange reeks van uitvindingen die hebben geleid tot de informatiesamenleving. Daarbij is een aantal drijvende krachten aan het werk, die elkaar versterken. De acht Wetten van Peter van der Wel.

sociale veranderingen en technologie

We onderschatten systematisch het tempo van de technische ontwikkeling en we overschatten systematisch het tempo van de sociale veranderingen. Hoe komt dat nu?

5 manieren om een systeem te veranderen

Ik snap mensen niet die bang zijn voor nieuwe ideeën.  Ik ben juist bang voor de oude (John Cage)

Futurologen denken altijd in systemen. Het gedrag van eenvoudige mechanische systemen is meestal vrij eenvoudig te voorspellen. Denk aan een verbrandingsmotor, een klok, een zonnestelsel. Maar wij hebben meestal te maken met complexe sociale systemen. Ecosystemen, steden, levende lichamen, staten, multinationals, nationale economieën en onderwijssystemen. In zulke systemen lijkt het soms wel of alles met alles te maken heeft. Dat maakt het heel erg moeilijk om te voorspellen hoe zo’n systeem zich zal gedragen in de loop der tijd.

Voorspellen is moeilijk - vooral als het over de toekomst gaat.

(Dit artikel dateert uit 2001, maar is nog verbazingwekkend actueel)

De toekomst laat zich niet voorspellen. Toch is er wel het één en ander met zekerheid over te zeggen. Zo is iedereen het wel eens over dat door de steeds goedkopere processorkracht, goedkopere bandbreedte en goedkopere opslagcapaciteit, informatie steeds sneller, steeds goedkoper en steeds gemakkelijker de wereld rondgaat. (ook wel bekend als de uitgebreide wet van Moore).

Morgen, overmorgen, maar eigenlijk vandaag.

Onlangs was ik als futuroloog uitgenodigd op een werkconferentie over de ‘arbeidsmarkt van morgen’. Meer dan 100 personen afkomstig uit vrijwel alle organisaties die er op de een of andere manier toe doen als we denken aan de arbeidsmarkt waren bijeen gekomen om met elkaar te spreken over de arbeidsmarkt van morgen.

Waarom experts onbetrouwbaar zijn

In een snel veranderende wereld zijn experts onbetrouwbaar (althans als het gaat om het doen van voorspellingen). Daarvoor zijn 3 redenen aan te wijzen.

1-  het zijn mensen

2- ze vormen een groep

3 - het zijn experts

Hoe je meer invloed kunt uitoefenen op de toekomst

Hoe zou de toekomst eruit zien als u het voor het zeggen had? Dat zou iedereen wel willen toch? Maar kun je de toekomst in de door jou gewenste richting beïnvloeden en hoe kun je daarbij je invloed zo groot en effectief mogelijk maken?

In mijn boek 'Impact, Hoe je meer invloed kunt uitoefenen op de toekomst'  (2016 Uitgeverij Aspekt, Soesterberg) ga ik samen met coauteur Stefan Stroet in op deze vragen. Hier wil ik enkele highlights uit dit boek bespreken.

De Futuroloog

Het is denk ik anderhalf jaar geleden, dat we met alle leidinggevenden en dus ook inclusief Jaap en Ger een middag organiseerden met een Futuroloog. Met een man (vrouw) of dertig in de Opkamer bij Brasserie 10 en dan gaan praten over de toekomst. Alleen het woord al ‘Futuroloog’! Wat zou die man gaan brengen? Iedereen was wat jolig, maar ineens stond daar een kleine man, met een iets te groot pak aan en een vrij zachte stem. Ik kende hem vooraf niet, maar had hem wel uitgekozen en dacht; “Als dat maar goed gaat”. 

Beyondala

Vorig jaar was ik namens de Dutch Future Society samen met collega Stephan Verveen op het Beyond festival om de daar aanwezige zwakke signalen van verandering op te vangen.  Dat deden we in de “Beyondala”, een speciaal voor dit doel ingerichte tent waarin de aanwezigen werden uitgedaagd vrijuit te associëren over de toekomst en vooral over de waarden die zij zien als belangrijk voor de komende decennia.

Lees hier de samenvatting van deze zwakke signalen