In de moderne westerse samenleving verspreiden de massamedia opvattingen, ideeën, voorkeuren, smaken, kleuren, modes, rages en hypes over de hele wereld. Met de komst van de massamedia ontstond ook de publieke opinie. Vroeger waren de gemeenschappelijke opvattingen waarschijnlijk vrij statisch.
Mensen leefden in een kleine compacte gemeenschap en die verschillende gemeenschappen hadden weinig contact met elkaar. De dorpspomp, de pastoor, de stadsomroeper en wellicht de troubadour waren de belangrijkste bronnen van nieuws en informatie. Dat veranderde met de komst van de massamedia, die grote groepen mensen tegelijk konden bereiken met dezelfde boodschap. Ik denk dan aan de opkomst van de krant, radio, film en later tv. Broadcasting heet dat in het communicatiejargon. Uit vele onderzoeken blijkt dat deze media uiterst invloedrijk waren in het beïnvloeden van de publieke opinie en daarmee van de politiek en de maatschappij. Er zijn bedenkelijk voorbeelden hiervan zoals de kranten die aan de wieg stonden van WO I, de radio (Goebbels) die aan de wieg stond van WO II en de TV (Fox media) die heden ten dage de mening van vele Amerikanen vormt.
De manier waarop de muziekliefhebbers uit mijn vorige blog (het downloadexperiment) zich lieten beïnvloeden, illustreert hoe een opinie of opvatting tot stand kan komen. De leden van de groep beïnvloeden elkaar. Binnen een groep ontstaat zo een verzameling min of meer gedeelde opvattingen over wat hoort en niet hoort, over wat mooi is en niet mooi en over hoe de wereld in elkaar zit. Omdat we (meestal) deel uitmaken van verschillende groepen, worden we door verschillende groepsopvattingen tegelijkertijd beïnvloed. Er bestaat daarnaast ook nog zoiets als de publieke opinie. De publieke opinie representeert zich in de meningen zoals die verschijnen in publieks- en opiniebladen, en in nieuws en opinieprogramma’s. Ik spreek hier nadrukkelijk over het meervoud van meningen en media. Er zijn meestal meer meningen die met elkaar concurreren.
Ik veronderstel dat er zoiets bestaat als een soort stromen van gedachten, opvattingen, meningen of ideeën die zich over de aarde bewegen. De publieke opinie is dan de uitkomst van het ‘zwermen’ van die ideeën over de wereld.
In de moderne westerse samenleving is de publieke opinie de sleutel tot de politiek, tot het bedrijfsleven, tot het gedrag van de mensen om ons heen en tot het internationale politiek-maatschappelijke systeem. Zonder politiek draagvlak zal geen politicus het aandurven ingrijpende besluiten te nemen. Als de publieke opinie besluit tot een consumentenboycot –of zo’n boycot zelfs maar dreigt – zullen bedrijven alles in het werk stellen om deze te voorkomen.
De publieke opinie heeft dus macht. Politieke macht en marktmacht. Beeldvorming in de media blijkt een belangrijke zo niet de belangrijkste indicator van het stemgedrag van mensen. En de publieke opinie beïnvloedt ook het individuele gedrag van de leden van de groep. Onze opvattingen, voorkeuren en normen veranderen dus mee met de publieke opinie. Men spreekt ook wel over de tijdgeest. Maar wat is dat dan ‘de publieke opinie’? Hoe komt die publieke opinie tot stand?
De manier waarop de massamedia invloed hebben op de publieke opinie is ingewikkeld en complex. Er is daarbij sprake van een wisselwerking tussen het bevestigen van al aanwezige meningen en het aanbrengen van nieuwe meningen. Of zoals de Belgische socioloog Mark Elchardus dat zo mooi zegt: .. “Wat daar wordt gelezen, gehoord en gezien, wordt in ontelbare gesprekken, op de trein, op het werk, thuis, op school en aan de toog, naverteld, becommentarieerd, geïnterpreteerd en geëxtrapoleerd. Op die manier ontstaat een net van woorden, gevoelens en vermoedens, dat een bewogen bevolking draagt en veerkracht geeft, maar tevens gevangen houdt. Werkelijkheid, voorstelling van de werkelijkheid en opvattingen over de werkelijkheid kunnen niet meer van elkaar worden onderscheiden. (…) Via de verhalen die zo ontstaan, stelt onze samenleving zich voor. Via haar media doet de samenleving op die manier aan symbolische zelfschepping.”
De tijdgeest maakt ook dat er in de media sprake is van het verschijnsel momentum of ‘timing’. Nieuwe ideeën roepen in een groep vaak ontkenningsverschijnselen op. Nieuwe ideeën die te vroeg worden gelanceerd, worden (nog) niet geaccepteerd. De reacties zijn dan vaak emotioneel: woede, angst, ontkenning, de ander belachelijk maken etc. Soms worden te vroege ideeën zelfs niet eens waargenomen. In vergaderingen zie je bijvoorbeeld vaak dat een voorstel dat te vroeg komt, later nogmaals wordt ingebracht en dan wel wordt opgepakt. Dat zie je ook in de media. In een periode waarin het goed gaat met de economie worden berichten over tegenvallende bedrijfscijfers of failliete bedrijven in eerste instantie niet opgemerkt. En dan opeens is er een omslag. Dan is het opeens alom treurnis en rampspoed wat de klok slaat. Omgekeerd gebeurt precies hetzelfde in een periode waarin het slecht gaat met de economie. Positieve berichten worden dan een tijdlang niet opgemerkt. En ook dan is er opeens een omslag. Een soortgelijke golfbeweging speelt ook in de berichtgeving over andere onderwerpen. Criminaliteit, milieu, dierenleed, honger in Afrika. Een onderwerp is dan ‘hot’ en ‘in’, of niet. Iedereen heeft het erover en de kranten en actualiteitsrubrieken staan er bol van.
De massamedia hebben op deze manier steeds meer de rol van de ‘oude’ instituties zoals de kerk, de buurt of de politieke partijen overgenomen, als de instantie die het denken van de lezer en de kijker beïnvloedt. De actualiteiten- en discussieprogramma’s op radio en tv, in de kranten en de opiniebladen, in boeken en films en natuurlijk ook op het internet bepalen voor een steeds groter deel de publieke meningsvorming. Deze media bepalen daarbij niet alleen welke kwesties wel of niet op de publieke agenda komen, maar ook de ‘framing’, het kader waarin ze worden waargenomen. Hier zijn de nodige vraagtekens bij te plaatsen. De boodschap die de massamedia uitzenden, is namelijk allerminst neutraal. Meer daarover in mijn volgende blog.
© Peter van der Wel 12010
PS: Stuur deze blog vooral door naar collega’s en vrienden! Kreeg u ’m zelf doorgestuurd? Abonneer u hier gratis
PPS: Wilt u maandelijks als eerste mijn nieuwste blog ontvangen? Geef u hier op voor gratis toezending
