In deze uitgebreide blog bespreek ik een aantal instrumenten voor maatschappelijk activisme. Dat doe ik om individuen en organisaties die zich inzetten voor maatschappelijke verandering mogelijk op nieuwe ideeën te brengen. Want vaak beperken zij zich tot maar één of enkele soorten acties. En dat terwijl er heel veel manieren zijn waarop je je onvrede kracht kunt bijzetten en waarbij juist het combineren van verschillende instrumenten het meest effectief is. De verschillende soorten acties versterken elkaar vaak onderling.
En waarom zou je daarbij zelf het wiel uitvinden? Laat je inspireren door het volgende overzicht van geweldloze acties uiteenlopend van een huurstaking tot een koperstaking en van een vlaggenparade tot een lawaaiacties met toeters of pannengekletter. Een overzicht dat ik overigens zelf ook weer heb samengesteld met het werk van de Amerikaanse onderzoeker Gene Sharp als basis. In zijn boek: The Politics of Nonviolent Action biedt hij een rijke selectie van historische voorbeelden.
Om het een beetje overzichtelijk te houden heb ik al deze mogelijke acties onderverdeeld in 6 categorieën.
- Een openbaar standpunt
Vaak is het al een daad van protest of juist steun om in het openbaar een standpunt in te nemen. Dat kan tijdens een, al of niet, openbare toespraak, in brieven waarin je je afkeuring of juist je steun uitspreekt, door het aanbieden van officiële petities of het uitbrengen van een officiële persverklaring tijdens een persconferentie of met een persbericht aan de relevante media. Je kunt ook denken aan het verspreiden van pamfletten of het plaatsen van advertenties waarin je iets of iemand aanklaagt of juist je steun uitspreekt.
Je kunt je standpunt ook duidelijk laten maken door een groep mensen als vertegenwoordiging af te vaardigen. Bijvoorbeeld door een kleine deputatie namens een grotere groep af te vaardigen of een lobbygroep aan het werk te zetten. Een hele concrete actie is de zogeheten piketactie. Hierbij stelt een kleine groep actievoerders zich bijvoorbeeld demonstratief bij de ingang van een bedrijf of organisatie op om zo het standpunt van jouw organisatie duidelijk te maken.
Tijdens je acties kun je ook allerlei fysieke middelen gebruiken om je standpunt duidelijk te maken. Dit kan met slogans, karikaturen, spandoeken, posters, folders, flyers, pamfletten, boeken, kranten, tijdschriften, podcasts, video’s op YouTube of TikTok, projecties op gebouwen, websites, radio en televisieoptredens en zelfs met reclamevliegtuigjes. Je kunt ook aandacht vragen voor je standpunt door een (schaduw)verkiezing of prijsvraag te organiseren zoals het ‘Gouden Windei’ over misleidende reclame.
De bovenstaande acties kun je nog extra kracht bijzetten door het gebruik van goed gekozen symbolen. Bijvoorbeeld door vlaggen mee te dragen of je allemaal je te kleden in een symbolische kleur. Maar er zijn veel meer effectieve symbolische acties denkbaar. In het openbaar gaan bidden bijvoorbeeld, of je juist demonstratief ontkleden, bepaalde symbolische voorwerpen aanbieden of afgeven, demonstratief bepaalde eigen (!) bezittingen kapot maken, portretten meedragen of tonen, of verf gebruiken als protest. Je kunt bij je acties bestaande goed gekozen symbolen gebruiken, denk aan het witte vel papier recent in China en Rusland, maar je kunt zo nodig ook nieuwe tekens, symbolen of namen bedenken. Denk aan de omgekeerde vlag in Nederland. Je kunt ook bepaalde geluiden met een symboolwaarde gebruiken en je kunt zelfs denken aan het gebruik van obscene gebaren.
Het opvoeren van druk op individuele personen is een tactiek die niet zo vaak wordt gebruikt in activisme en protestbewegingen, omdat dit al snel op privacy schending uitloopt. Toch kan het effectief zijn om officials te “achtervolgen” door ze te volgen en op verschillende locaties te protesteren. Het beledigen en bedreigen (beschimpingen) zal je zaak echter al snel meer kwaad dan goed doen. Het is veel effectiever om op een positieve manier contact te zoeken en ze te helpen om samen te zoeken naar oplossingen.
Je kunt ook drama, toneel en muziek gebruiken om je standpunt onder de aandacht te brengen. Bijvoorbeeld door humoristische sketches en grappen, toneelstukken, muziek of zang. Dat kan op straat, in een theater, maar tegenwoordig natuurlijk ook op de sociale media.
Dan komen wij bij de vele soorten openbare tochten. Marsen, optochten, parades, religieuze processies, pelgrimstochten, stille tochten, groepswandelingen en optochten met voertuigen, fietsen, trekkers, oude auto’s, motorfietsen of vrachtauto’s, noem maar op. De mogelijkheden zijn legio. Dit is een goede manier om je standpunt bij vele mensen onderweg onder de aandacht te brengen en levert vaak ook nog veel persaandacht op.
Het eren van doden is een actiemiddel dat een beroep doet op emoties. Ook dit kent vele vormen, bijvoorbeeld dodentochten, stille marsen, politieke rouw, het meedragen van doodskisten, demonstratieve begrafenissen of eerbetoon op begraafplaatsen of zelfs schijnbegrafenissen.
Ook openbare bijeenkomsten lenen zich als actiemiddel. Dat kan weer in talloze vormen. In grote en kleine bijeenkomsten en vergaderingen. Soms is het verstandig, zeker in minder vrije omgevingen, om zo’n bijeenkomst onder een andere noemer te organiseren of je standpunt minder nadrukkelijk aan de orde te stellen. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm van een discussieavond, of een teach-in.
Tot slot kun je je standpunt ook onder de aandacht brengen door iets niet te doen. Bijvoorbeeld door demonstratief voortijdig een bijeenkomst of vergadering te verlaten om zo te laten zien dat je het niet eens bent met wat er besproken wordt. Ook demonstratief zwijgen en stilte kan een krachtig middel zijn, bijvoorbeeld tijdens een protestmars, of tijdens een debat of vergadering. In deze categorie hoort ook het publiekelijk afstand doen of weigeren van eretekens, medailles, prijzen, of andere vormen van erkenning. Ook het publiekelijk (liefst massaal) iets of iemand de rug toekeren, is een krachtig signaal.
- De boycot
Deze categorie is enigszins verwant aan het laatste voorbeeld, maar nu is het doel niet om je standpunt duidelijk te maken, maar om je standpunt kracht bij te zetten.
Bijvoorbeeld door personen of groepen te boycotten. Dat kan op allerlei manieren, bijvoorbeeld door te weigeren om met bepaalde personen of organisaties te communiceren of met hen samen te werken of zelfs te weigeren contact te hebben. In zijn meest extreme vorm kan het zelfs gaan om een totaal verbod om met de betrokken personen of organisaties om te gaan. We kennen dat ook als excommunicatie. Het verwijderen van een persoon uit de kerk of religieuze gemeenschap als straf voor onacceptabel gedrag.
Dan komen we bij het demonstratief boycotten van sociale activiteiten. Denk aan een (tijdelijke) boycot van sportevenementen en andere gemeenschapsactiviteiten zoals feesten en evenementen, het boycotten van lessen of andere academische activiteiten. Je kunt je zelfs volledig terugtrekken uit vertegenwoordigingen en instellingen. Je kunt je standpunt ook kracht bijzetten door demonstratief bepaalde sociale normen en regels te boycotten door deze te overtreden. Ook dat kan in voorkomende gevallen een vorm van boycotten zijn.
Als laatste boycotinstrument wil ik nog dan de terugtrekking noemen. Collectief thuisblijven bijvoorbeeld, of de totale weigering om nog langer deel te nemen aan bepaalde sociale activiteiten. Je kunt ook demonstratief ontslag nemen, of een andere school zoeken, of demonstratief een vrijplaats of veilige haven (bijvoorbeeld een kerk) zoeken. In zijn meest extreme vorm kennen we zelfs de demonstratieve emigratie van grote groepen mensen. Dit staat wel bekend als de hijrat en dit zagen we onlangs toen een deel van de Rohingya bevolking vluchtte naar Bangladesh.
- Economische boycot
De economische boycot is een bijzondere vorm van boycotten. Dat kan als consument. Zo kun je een boycot van bepaalde producten starten, je kunt ook zelf stoppen met het kopen van bepaalde goederen, maar je kunt ook denken aan een algehele koperstaking, je huur deels inhouden of totaal weigeren te betalen. Het zal overigens duidelijk zijn dat dit alleen effectief is in een grote gecoördineerde actie waaraan veel consumenten deelnemen.
Maar ook werknemers en producenten kunnen ook een economische boycots beginnen. Zelfs tussenpersonen kunnen een economische boycot starten. Bijvoorbeeld door het boycotten van bepaalde producten, bedrijven, of zelfs landen. Ze kunnen ook weigeren iets te verhuren of te verkopen. Ook het tijdelijk sluiten van een fabriek of bedrijf behoort tot de mogelijkheden.
Ook als spaarders en belegger kun je op verschillende manieren een economische boycot ondersteunen. Bijvoorbeeld door je geld van de bank te halen of door collectief te weigeren kosten, rente, contributies of heffingen te betalen. Ook kun je collectief weigeren om schulden af te betalen. Omgekeerd kun je ook weigeren om je dividend in ontvangst te nemen. Dat lijkt mij echt een krachtig signaal. Als laatste voorbeeld in deze categorie kun je ook denken aan een massale boycot van het overheidsgeld, door demonstratief over te stappen naar alternatieve valuta’s. Ook hierbij geldt dat dit effectiever is naarmate er meer mensen aan deelnemen.
Ook de overheid kan allerlei economische boycotacties inzetten, denk maar aan de sanctie pakketten die de EU momenteel inzet tegen Rusland.
- Stakingen
Het stakingswapen is een beproefd middel zijn om je standpunten kracht bij te zetten. We kennen vele soorten stakingen. Bijvoorbeeld symbolische stakingen, zoals de proteststaking en de werkonderbreking. Het gaat hier om korte onderbrekingen van het werk, meestal van enkele minuten tot hooguit enkele uren die niet bedoeld zijn om echte impact op de productie te hebben maar wel zijn bedoeld als waarschuwing.
Dan zijn er stakingen door bepaalde beroepsgroepen, zoals vuilnisophalers, buschauffeurs, of zelfs een gevangenenstaking. Soms vindt de staking plaats binnen één bedrijf, maar soms kan ook een hele bedrijfstak in staking gaan. Daarnaast kennen we de solidariteit staking als teken van solidariteit met een andere beroepsgroep of een ander bedrijf. Verder is er de langzaam-aan-actie, waarbij de werknemers bewust hun werkzaamheden vertragen. Een variant is de ‘stiptheidsactie’. Bij deze vorm van staken volgen de werknemers strikt de regels en procedures, waardoor het werk wordt vertraagd. Het omgekeerde komt ook voor: In het Engels noemt men dat een bumper-strike ofwel een “werkstaking door overwerk”. Bij deze stakingsmethode werken werknemers extra snel of lang om het bedrijf op meerkosten te jagen. Dan kennen we nog de collectieve ziekmelding, en de deel-staking waarbij een klein deel van de werknemers staakt, om de werkgever onder druk te zetten de onderhandelingen te hervatten en de selectieve staking, waarbij werknemers weigeren om alleen een bepaalde taak uit te voeren om zo het bedrijf op strategische wijze te treffen.
Tenslotte wil ik nog de “hartal” noemen. Dit begrip komt uit Zuidoost-Azië en staat voor een situatie waarbij het totale openbare leven wordt stilgelegd, door alle bedrijven en openbare diensten te sluiten en zelfs het verkeer te blokkeren. Bij een hartal werken (bijna) alle vakbonden, politieke partijen, religieuze groeperingen en andere maatschappelijke organisaties samen.
- Afwijzen overheidsmaatregelen
In deze categorie vallen allerlei soorten acties die specifiek zijn gericht op de overheid, overheidsinstanties en de politiek. We komen dan al snel op het gebied van de burgerlijke ongehoorzaamheid en ook hier zijn heel veel verschillende vormen te onderscheiden.
Om te beginnen het demonstratief afwijzen van het gezag of de autoriteit van de overheid. Dat kan door toespraken of demonstraties, maar ook door daadwerkelijk overheidsdiensten te boycotten of te weigeren je aan bepaalde regels te houden. Bijvoorbeeld door verkiezingen te boycotten, te weigeren belasting te betalen, niet mee te werken aan volkstellingen of andere overheidsonderzoeken, door het niet-registreren van persoonlijke informatie bij overheidsinstanties, door te weigeren bepaalde wetten of regels te accepteren, of te weigeren samen te werken met overheidsinstanties of overheidsdienaren. Denk aan de weigering om een door de overheid benoemde bemiddelaar (Remkes) te accepteren of om medewerking te verlenen aan politie, brandweer, inspecteurs of andere overheidsdiensten. Het afwijzen van het overheidsgezag kan ook door demonstratief overheidsuitingen te verwijderen of af te plakken. Denk aan plaatsnaamborden, wegwijzers, verkeersborden, snelheidsborden en openbare aankondigingen. Het omgekeerde kan ook, bijvoorbeeld door bij de deurbel je naambordje te verwijderen.
Dan komen wij de bekende vormen van burgerlijke ongehoorzaamheid. Bijvoorbeeld demonstratief traag opvolgen of traag naleven van overheidsdirectieven. Dit kan natuurlijk ook door een totale weigering mee te werken, of door regels bewust verkeerd na te leven. Dit kan ook bestaan uit de weigering een bijeenkomst te beëindigen of op een andere plaats voort te zetten. Je kunt ook protesteren tegen overheidsmaatregelen door demonstraties, jezelf vast te lijmen of vast te ketenen of mee te doen aan een massale sit-down actie. In zijn extreme vorm kun je je zelfs verzetten tegen overheidsmaatregelen door een valse identiteit aan te nemen, te ontsnappen uit arrest of onder te duiken. Gelukkig zijn deze laatste acties in ons land niet echt meer nodig, maar er zijn nog landen waar dit een gangbare een vorm van verzet is tegen ongewenste overheidsmaatregelen.
Ook overheidsdienaren en overheidsinstanties kunnen zich afzetten tegen de overheid zelf. Bijvoorbeeld door niet mee te werken met andere overheidsdiensten, interne communicatie te belemmeren, werkweigering, sabotage van overheidsdiensten, archieven te vernietigen of te verbergen en allerlei andere vormen van interne obstructie. Denk aan langzaam-aan-acties en andere vertragingsacties. Hierbij kan het gaan om acties van individuele ambtenaren of van groepen ambtenaren, maar ook om tegenwerking van de ene overheidsdienst of overheid tegen een andere overheidsdienst of tegen de centrale overheid.
- Geweldloze drukmiddelen
Tot slot van dit overzicht wil ik nog enkele methoden van geweldloos protest noemen die specifiek zijn bedoeld om de druk op overheden en andere instanties op te voeren. Deze zijn hier onderverdeeld in psychologische interventies, fysieke interventies, sociale interventies, economische interventies en politieke interventies.
Bij psychologische drukmiddelen kun je denken aan je demonstratief blootstellen aan de elementen (hitte, kou en droogte), of een hongerstaking waarbij je weigert vast voedsel, drinken of zelfs alle voedsel tot je te nemen.
Bij fysieke interventie-methoden kun je denken aan een sit-in, een wade-in (collectief het water inlopen) een stand-in (met een groep ergens demonstratief blijven staan), een ride-in, (met een groep voertuigen), de pray-in, en allerlei geweldloze bezettingen.
Bij sociale interventies gaat het om het stimuleren van nieuwe sociale gedragspatronen. Bijvoorbeeld door de speak-in, guerrilla theater, een flits-mob, of door met een groepje gelijkgestemden af te spreken voortaan bewust nieuw voorbeeldgedrag te vertonen. Het kan ook agressiever door het saboteren of overbelasten van bestaande faciliteiten, instellingen of communicatiesystemen en zo anderen te dwingen tot ander gedrag. Denk aan het demonstratief blokkeren van wegen, kruispunten of het massaal overbelasten van oversteekplaatsen, buslijnen en telefoondiensten.
Economische drukmiddelen bestaan uit bijvoorbeeld de omgekeerde staking, de ‘stay-in’ staking, geweldloze landbezetting, het doorbreken van economische blokkades, het in omloop brengen van politiek gemotiveerd(!) vals geld, het opkopen van voorraden, inbeslagname van goederen, dumping, selectief bepaalde instanties of personen bevoordelen, het opzetten van alternatieve markten en transportmiddelen en van alternatieve economische instellingen.
Onder politieke interventie tenslotte vallen methoden zoals het overbelasten van administratieve systemen, het openbaren van de identiteit van politieagenten, rechercheurs en medewerkers van geheime diensten, je bewust laten arresteren, veroordelen en opsluiten, tot aan het opzetten van alternatieve overheidsdiensten, overheidsorganisaties en zelfs een schaduwregering.
