Ik snap mensen niet die bang zijn voor nieuwe ideeën. Ik ben juist bang voor de oude (John Cage)
Futurologen denken altijd in systemen. Het gedrag van eenvoudige mechanische systemen is meestal vrij eenvoudig te voorspellen. Denk aan een verbrandingsmotor, een klok, een zonnestelsel. Maar in de futurologie hebben wij meestal te maken met complexe sociale systemen. Ecosystemen, steden, levende lichamen, staten, multinationals, nationale economieën en onderwijssystemen. In zulke systemen lijkt het soms wel of alles met alles te maken heeft. Dat maakt het heel erg moeilijk om te voorspellen hoe zo’n systeem zich zal gedragen in de loop der tijd.
Sociale systemen zijn ook heel moeilijk te veranderen. Dat is jammer omdat er aan de meeste systemen nog wel het een en ander te verbeteren valt. Kun je zulke systemen dan toch veranderen? Dat is een vraag waar generaties wereldverbeteraars, organisatiedeskundigen, politici en idealisten zich het hoofd over hebben gebroken. Wat is daar uitgekomen? Wat is de meest effectieve manier om een bedrijf, een ministerie, het onderwijssysteem, de EU te veranderen? De deskundigen kwamen tot enkele best wel verrassende conclusies.
Geen ‘magische sleutel’
De magische sleutel, het omslagpunt (tipping point) bestaat niet echt. Wel in mechanische systemen (de spaak in het wiel, de gashendel) maar niet in complexe sociale systemen. Deze systemen lijken zich wel te verzetten tegen verandering. Dat doen ze door allerlei terugkoppelingen, interne feedback loops en buffers.
Er zijn verschillende niveaus waarop je in sociale systemen kunt ingrijpen. Over het algemeen geldt: hoe dieper het niveau, hoe meer effect een ingreep uiteindelijk zal hebben.
Symboolpolitiek
Het hoogste niveau is het niveau van de regels, procedures, belastingen, subsidies etc. Dit is uiteindelijk het minst effectieve niveau. Het is wel het duidelijkst zichtbare niveau. Daarom lenen maatregelen op dit niveau zich zeer voor politici en managers die daadkracht willen tonen, die snel resultaat willen laten zien. Maar dit soort maatregelen veranderen de drijvende krachten dieper in het systeem niet. Hier ingrijpen blijkt vooral symboolpolitiek.
Een systeem dat chronisch stagneert zal zelden plotseling in beweging komen enkel omdat er enkele regels zijn veranderd. Een rentewijziging door de centrale bank zal een dreigende conjunctuurcrisis niet afwenden. Meer geld naar de politie zal de misdaad niet uitbannen.
Op een iets dieper niveau vinden we maatregelen die de negatieve of positieve terugkoppelingen doorbreken of juist versterken. Deze maatregelen zijn al een stuk effectiever omdat ze een blijvend effect hebben op het systeem.
Informatie is cruciaal
Nog weer effectiever blijkt het beheersen van de informatiestromen binnen sociale systemen. Transparantie brengt misstanden aan het licht. Open communicatiekanalen voorkomen ruzies tussen afdelingen of bevolkingsgroepen. Wie de media beheerst, beheerst het denken van mensen. Er worden niet voor niets miljarden uitgegeven om informatiestromen te sturen of te beperken. Dictators leggen graag de publieke media aan banden. Democratieën en markten kunnen niet goed functioneren zonder open informatie
Verander het verhaal
Maar het diepst in het systeem, het meest effectief, blijkt het veranderen van het verhaal over het systeem. Wat vertellen wij elkaar over het doel van het systeem? Hoe werkt het? Waarom is het er? We komen dan op het niveau van diepe overtuigingen, van cultuur en paradigma’s. Onbewust hebben wij allemaal een diepe overtuiging over dit waarom: als werknemer bij je gemeente, bij je bedrijf, als kiezer en burger, als leerkracht in het onderwijs en als gebruiker van ons rechtssysteem. Futurologen noemen dit ook wel de mythe onder het systeem.
Deze verhalen over het waarom van het systeem, sturen ons gedrag, zijn meestal zeer diep verankerd in ons denken en zijn vaak onuitgesproken. Net als de spreekwoordelijke vis in het water zijn we ons er vaak niet van bewust. Maar ooit zijn ze wel ontstaan. Copernicus leerde ons dat de aarde niet het centrum is van ons zonnestelsel. Adam Smith dat er een onzichtbare hand is die leidt tot meer welvaart.
Hoe verander je een verhaal?
Ook daar zijn weer dikke boeken over volgeschreven. Wie verhalen kan veranderen, verandert daarmee uiteindelijk het hele systeem. In ons boek: Impact, hoe je zelf de toekomst kunt beïnvloeden, beschrijven wij uitgebreid hoe dat kan. Via framing, via herhaling, via de media, door mensen op invloedrijke plekken (met grote publieke zichtbaarheid) dit nieuwe verhaal te laten vertellen en door te wijzen op de gebreken van het oude verhaal. Onwenselijkheden, tegenstrijdigheden en onverklaarbare feiten die het nieuwe verhaal –als het goed is- niet kent.
Peter van der Wel (12018)
PS: Vond u deze blog nuttig of interessant? Deel hem dan met uw Linkedin relaties, of Twitter volgers, of mail hem door naar uw beste klanten, collega’s of vrienden. Naar iedereen die bezig is met het veranderen van sociale systemen.
