“We hebben paleolithische emoties, middeleeuwse instituties en goddelijke technologie.” Met die ene zin vatte bioloog Edward O. Wilson al in 2009 samen waar de échte spanning van onze tijd ligt. En hij had gelijk. Misschien nog meer dan hij toen kon vermoeden.
Onze technologie is inmiddels sneller, slimmer en krachtiger dan ooit. Kunstmatige intelligentie ontwerpt geheel nieuwe systemen. Robots produceren zonder pauze. Zonne-energie en batterijen worden zo goedkoop dat energie al steeds vaker praktisch gratis is. De toekomst klopt niet meer aan. Ze staat midden in de kamer.
Ons innerlijk besturingssysteem
Toch reageren wij – als samenleving – nog steeds met een innerlijk besturingssysteem dat stamt uit de tijd van jagers en verzamelaars. Ons brein is gebouwd op schaarste, op angst voor verlies, op de noodzaak om te beschermen wat “van ons” is. Dat werkte uitstekend in een wereld van tekorten. Het werkt steeds slechter in een wereld van overvloed.
Daarbovenop staan onze instituties. Belastingen op arbeid. Regels die uitgaan van schaarse productie. Politieke systemen die langzaam bewegen, terwijl de technologische wereld in sprongen vooruitgaat. We besturen een hogesnelheidstrein met een stuurmechanisme uit de middeleeuwen.
De hardnekkige traagheid van instituties
Instituties zijn gemaakt om stabiliteit te bieden. Dat is hun kracht, maar ook hun beperking. Ze veranderen nooit uit zichzelf. De verzorgingsstaat, de democratie, de markt: ze werden allemaal pas vernieuwd wanneer de omgeving dat onvermijdelijk maakte — door oorlog, economische schokken of aanzwellende maatschappelijke druk. Dat maakt Wilsons observatie zo scherp. Terwijl onze emoties nog reageren volgens oude patronen — voorzichtigheid, bedreigingsherkenning, groepsdenken — en onze instituties nog zijn gebouwd voor het ritme van een analoge wereld, beweegt technologie in exponentiële sprongen. Niet lineair, maar steeds verder versnellend.
AI als katalysator, niet als bedreiging
AI past precies in het gat tussen die drie tijdlagen. Het biedt nieuwe gereedschappen, en opent nieuwe paden die we eerder nog niet konden bewandelen. AI confronteert ons zo met de complexiteit en snelheid van onze tijd.
In beleid worden feedbackloops te traag. In toezicht wordt risico te ondoorzichtig. In publieke diensten wordt ongelijkheid te groot tussen wie snel innoveert en wie achterblijft. En burgers krijgen nieuwe normen: als AI mij kan helpen mijn belastingbrief te begrijpen, waarom kan de overheid dat zelf niet?
AI bedreigt onze instituties dus niet — het legt bloot waar ze tekortschieten.
De drie voorwaarden voor institutionele vernieuwing
Modernisering van instituties gebeurt alleen wanneer drie elementen samenkomen:
- Een gedeeld verhaal Een toekomstbeeld waarin AI een publieke waarde heeft. Niet alleen ten dienste van efficiëntie, maar ook ten dienste van rechtvaardigheid, toegankelijkheid en democratische controle.
- Politieke legitimiteit Instituties kunnen pas vernieuwen als de samenleving dat verlangt én toestaat. Slagkracht is onmogelijk zonder draagvlak.
- Ontwerpvermogen Nieuwe vormen van besluitvorming met behulp van AI, sneller leren, beter toezicht, publiek en democratisch gebruik van AI. Geen cosmetische modernisering, maar echt een fundamentele.
Voldoe je aan deze drie voorwaarden, dan kunnen instituties verrassend snel moderniseren. Ontbreekt er één, dan schuurt alles — en dan voelt AI technologie als bedreiging in plaats van mogelijkheid.
De echte keuze ligt bij ons
De vraag is dus niet of instituties kunnen moderniseren. Dat hebben ze altijd gedaan wanneer de druk groot genoeg werd.
De vraag is of we als samenleving in staat zijn om de toekomst niet alleen passief te ondergaan, maar actief zelf te ontwerpen. AI opent nieuwe paden. Maar ons kompas blijft menselijk.
Peter van der Wel (12025)
PS: Ben je het eens met de boodschap van deze blog? (Re)post hem op de socials en/of stuur hem door naar een collega of vriend waarvan je denkt dat ze hem ook interessant zullen vinden! Kreeg je ’m zelf doorgestuurd? Abonneer je hier gratis op nieuwe blogs.
PPS: Reacties zijn welkom. Je kunt ze mailen naar mijn mailadres.