Denkfouten – Peter van der Wel

Het grootste probleem bij het voorspellen van de toekomst zit in ons hoofd. We hebben namelijk allemaal last van blinde vlekken en vooroordelen m.b.t. de toekomst. Dat verhindert ons objectief naar de toekomst te kijken. Het wellicht bekendste voorbeeld is wel onze houding tegenover slecht of negatief nieuws. Vaak hebben we de neiging om negatieve informatie over de toekomst weg te willen drukken. Om onze kop in het zand te steken bij slecht nieuws.

Het omgekeerde komt echter nog vaker voor. Maar al te vaak hebben we de neiging om vooral juist de dreigingen en gevaren te willen zien. Daar schijnt een evolutionaire verklaring achter te zitten. De leden van onze stam die indertijd dachten dat het allemaal zo’n vaart niet liep – “dat geritsel is vast geen sabeltandtijger” – hebben het niet overleefd.

Tegenwoordig spelen ook de media hierin een belangrijke rol. Een vliegtuigongeluk dat niet in de krant of op de TV komt, bestaat niet. Of althans het bestaat alleen voor de mensen die er rechtstreeks bij betrokken waren. En wat blijkt? Ook de media vergroten stelselmatig slecht nieuws uit. Goed nieuws verkoopt kennelijk veel minder. Je leest wel over een auto ongeluk op de A4, maar zelden dat er vandaag zijn er weer meer dan 2,2 miljoen forensen veilig thuis zijn gekomen. Je leest trouwens ook bijna nooit over een auto-ongeluk ergens in een ver land. Behalve wel weer als er landgenoten bij betrokken waren.

Dat laatste heeft te maken met misschien wel de belangrijkste denkfout die ons parten speelt bij denken aan de toekomst: hier-en-nu-bijziendheid. We zien de zaken in het hier-en-nu, dus alles dat nu speelt, alles vlak om ons heen, uitvergroot t.o.v. zaken die wat verder weg liggen, zowel qua tijd als qua plaats. Ook dat leidt tot een verkeerd inschatten van de mogelijke toekomst. Als er bijvoorbeeld net een vliegtuigongeluk heeft plaatsgevonden, schatten we de kans op nog een vliegtuigongeluk veel te hoog in. Vooral als dat ongeluk ook nog eens in Nederland gebeurde en niet in bijvoorbeeld India. Ditzelfde mechanisme speelt ook bij de kans op ziekte, ontslag of het winnen van de lotto.

Dit is les 1 van de futurologie: we hebben allemaal voortdurend last van denkfouten als we aan de toekomst denken

Deze hier-en-nu-bijziendheid maakt het moeilijk om objectief naar de toekomst te kijken. We hebben daardoor bijvoorbeeld ook de neiging om verschillen tussen het heden en de toekomst te onderschatten. Dit effect merk je ook als je terugkijkt naar foto’s van vroeger. Kijk maar eens naar de twee foto’s hieronder. Op beide foto’s zie je de bekendmaking van een nieuwe paus. Maar wat een verschil. In 2005 bijna nog niemand en in 2013 een plein vol mensen met schermpjes.

Zo snel is deze verandering toen gegaan en zo kort is het nog maar geleden dat de smartphone doorbrak naar het grote publiek. Probeer dit nu eens even op je in te laten werken. Realiseerde jij je dat 15 jaar terug nog niemand een smartphone had? En denk nu eens 15 jaar vooruit. Was jij er eigenlijk onbewust vanuit gegaan dat smartphones over 15 jaar nog steeds het standaard communicatiemiddel zullen zijn? Durf jij nu te voorspellen met wat voor apparaat wij over 15 jaar rond zullen lopen?

Psychologen verklaren deze denkfouten vanuit de werking van ons brein. De menselijke geest is namelijk een hele knappe voorspellingsmachine. Met heel weinig informatie kunnen we vaak al redelijk goede voorspellingen doen over bijvoorbeeld het te verwachten gedrag van collega’s of familieleden. Maar wetenschappelijk onderzoek wijst keer op keer uit dat we toch veel vaker de plank misslaan dan we zelf denken. En dat heeft steeds te maken met de manier waarop wij informatie verwerken. In de psychologie staat dit wel bekend als cognitieve bias. En dat leidt dan tot het ontkennen, overschatten of onderschatten van de veranderingen die op ons afkomen. Enkele van de meest bekende biases zijn:

onze selectieve waarneming; we zien vaak alleen wat we verwachten te zien of wat we hopen te zien. We zien zelfs soms zaken die er helemaal niet zijn, alleen omdat we ze graag willen zien.
onze neiging om informatie die onze vooroordelen bevestigt over te waarderen en informatie die strijdig is met onze vooroordelen juist onder te waarderen.
onze overwaardering van het heden. Een klein beetje pijn nu, weegt psychologisch vaak veel zwaarder dan heftige pijn morgen.
onze fixatie op eigen ervaringen. We reageren vooral op problemen die we zelf hebben meegemaakt en die we kennen uit eigen ervaring. Nieuwe bedreigingen ergens ver in de toekomst, roepen daarom meestal niet direct een reactie op.

Zo zijn er nog veel meer denkfouten waar we last van hebben als we proberen om objectief naar de toekomst te kijken. Het overzichtje hieronder komt uit Wikipedia en laat zie dat er heel veel verschillende denkfouten en vooroordelen zijn gevonden. Het laat ook zien dat veel van dezedenkfouten terug zijn te voeren tot dezelfde oorzaken. We laten ons te vaak leiden door emoties die onze beelden kleuren en we nemen daardoor selectief informatie waar. We hebben vaak ook last van te veel informatie die we niet allemaal kunnen duiden en overzien en beslissen daardoor vaak op basis van te weinig en te selectieve informatie. Ons geheugen is daarbovenop ook nog eens onbetrouwbaar.

Het vervelende is dan nog, dat zelfs al ben je je bewust van je eigen denkfouten, je er toch gevoelig voor blijft. Deze denkfouten zitten kennelijk zo diep in ons gedrag en ons denken verankert dat het heel moeilijk is om je ervan los te maken. Maar niet getreurd: de futurologie heeft allerlei instrumenten ontwikkeld om je los te maken van deze (en nog vele andere) denkfouten.

PS: Interessant? Stuur deze blog dan vooral door een collega of vriend! Kreeg u ’m zelf doorgestuurd? Abonneer u hier gratis

PPS: Wilt u sreeds als eerste mijn nieuwste blog ontvangen? Geef u hier op voor gratis toezending