systeemdenken – Peter van der Wel

Voor futurologen zijn het interessante en leerzame tijden. Mensen vragen mij bijvoorbeeld: “waar blijven jullie nu met je voorspellingen?” Ik heb dan een wellicht verrassend antwoord. “Elke zich zelf respecterende futuroloog had al heel lang zo’n pandemie op zijn of haar lijstje van waarschijnlijke toekomsten. Al vanaf 2012 waarschuw ik regelmatig voor de komst van zo’n soort pandemie. We wisten dat dit zou gaan gebeuren”. Lees bijvoorbeeld mijn toevallig zeer actuele blog van vorige maand maar eens.

Toch valt ook over de verdere economische, medisch, politieke en zelfs filosofische gevolgen van deze pandemie veel meer te voorspellen dan de meeste mensen denken. Instrumenten als futurewheels, causual layer analyses en scenario’s helpen om de mogelijke gevolgen in kaart te brengen.

Eén van deze instrumenten is het systeemdenken. We weten natuurlijk allemaal al lang dat alles bestaat uit systemen. We kennen het klimaatsysteem, we kennen het weersysteem. De wereldpolitiek vormt een systeem, net als het wereldhandelssysteem. Er bestaan nationale systemen, met daarbinnen het systeem van nationale politiek, het nationale onderwijssysteem, het rechtssysteem, het gezondheidszorgsysteem, het verkeerssysteem etc. etc.

Daarbinnen vinden we dan weer allerlei organisaties die ieder ook weer een eigen (deel)systeem vormen. Ziekenhuizen, scholen, kranten, omroeporganisaties, multinationals, kleine en grote bedrijven, voetbalverenigingen enzovoorts. Zelfs jouw eigen familie vormt een systeem, net als jouw vriendenkring. Medici zullen zeggen dat ook jouw eigen lichaam en jouw hersenen systemen zijn.

Maar binnen die systemen is alles voortdurend in verandering. Kenmerk van een systeem is dat binnen zo’n systeem alles met alles samenhangt. Als de temperatuur stijgt, smelt het poolijs waardoor het op sommige plaatsen weer meer gaat regenen en zo verder. Als er een tekort ontstaat aan huizen, stijgen doorgaans de huizenprijzen, waardoor er weer meer huizen gebouwd gaan worden, waardoor de behoefte aan bouwvakkers weer zal stijgen enzovoorts.

In een systeem zien we steeds een soort kettingreacties van oorzaak en gevolg ontstaan. Of beter gezegd, van oorzaken en gevolgen. Elke oorzaak heeft meestal meer gevolgen en die gevolgen roepen weer andere gevolgen op. En om het nog ingewikkelder te maken; al die systemen en deelsystemen beïnvloeden elkaar vaak ook nog weer op de een of andere manier.

Klimaatverandering leidt tot veranderingen in de weersystemen, wat weer kan leiden tot veranderingen in de economie, wat weer kan leiden tot politieke veranderingen, wat weer kan leiden tot veranderingen in het schoolsysteem, wat weer kan leiden tot veranderingen bij jou thuis.

Omgekeerd kan een kleine verandering bij jou thuis invloed hebben op het klimaatsysteem. Je leest bijvoorbeeld een artikel over Antarctica en besluit daardoor niet (of juist wel) met het vliegtuig op vakantie te gaan en daardoor… nou ja vul maar in.

Uiteindelijk heeft dus alles met alles te maken. Dat maakt voorspellen soms heel erg lastig. Wat dan helpt, is verschillende typen ketens van oorzaak en gevolg te leren herkennen. Te beginnen met het lineaire denken. Bij verklaringen volgens deze lijn van denken zijn gevolgen terug te voeren op één of hooguit enkele gebeurtenis(sen). Er is één oorzaak, we drukken op de knop en dan volgt één gevolg. Het licht gaat aan. We volgen dan een rechte lijn van oorzaak en gevolg. In zeer simpele (mechanische) systemen is zo’n rechtstreeks verband meestal wel te herkennen

Hier staat een andere manier van denken tegenover; het systeemdenken. Elke situatie komt voort uit meerdere feedback loops. Er is niet één specifieke gebeurtenis aan te wijzen. Meerdere krachten liggen aan de situatie ten grondslag.

Kijk bijvoorbeeld eens naar de slide boven deze blog. Deze is afkomstig van het leger van de VS, en beschrijft de situatie in Afghanistan ten tijde van de Westerse bezetting van dat land. De Amerikaanse generaal Stanley McChrystal schijnt, toen hij deze slide voor het eerst zag, te hebben gezegd: “When we understand this slide, we’ll have won the war”.

Zijn uitspraak en deze slide maken duidelijk dat de systemen waarmee wij in de sociale werkelijkheid te maken hebben doorgaans veel en veel ingewikkelder zijn dan simpele mechanische systemen. Accurate voorspellingen doen binnen zo’n systeem is veel moeilijker. We spreken dan ook van complexe adaptieve systemen.

In zo’n systeem bestaat er tussen oorzaken en gevolgen meestal geen lineair verbanden. In bijna alle gevallen is het een samenspel van honderden, ja, duizenden oorzaken dat tot een bepaald resultaat leidt. En dat resultaat brengt ook weer allerlei gebeurtenissen teweeg. We zullen daarom nooit precies weten waarom de Franse Revolutie uitbrak en nog minder waarom het precies in 1789 zo ver was. Er waren gewoon veel te veel factoren die een rol speelden.

Of kijk eens naar de financiële crisis van 2008. Achteraf kunnen we constateren dat een uiteindelijk giftige cocktail van omstandigheden verantwoordelijk was voor de instorting van het financiële systeem: de euforie op de beurs, de hoge particuliere hypothecaire kredieten, de wijdverbreide overtuiging dat de prijzen van de huizen nooit konden zakken, de schulden van de banken, de synthetische instrumenten (met cryptisch klinkende namen als mortgage-backed securities en collateralized debt obligations), de verzekeringen op deze waardepapieren (met nog ergere namen), het criminele gedrag van de kredietbeoordelaars, het criminele gedrag van de hypotheekverstrekkers, de volkomen overtrokken interesse van de Europese investeerders in de Amerikaanse obligaties, het lakse bankentoezicht aan deze en aan de andere kant van de oceaan, de verkeerde risicoprofielen, de quasi-staatsgaranties, enzovoorts.

Dit mechanisme speelt ook in de huidige corona crisis. Er is misschien wel één gebeurtenis aan te wijzen – het overspringen van een virus – die het keten van oorzaak en gevolg in werking heeft gezet, maar dit is natuurlijk niet de echte oorzaak van de crisis. In complexe systemen kunnen kleine oorzaken soms grote gevolgen hebben en is het steeds een samenloop van omstandigheden die de uiteindelijke systeemcrisis veroorzaken.

Deze voorbeelden maken duidelijk dat het te simpel om één of enkele oorzaken aan te wijzen als dé oorzaak. Toch doen we dit allemaal voortdurend. Mentaal zijn wij in staat maar een beperkt aantal verschillende grootheden tegelijk te overzien. Ook in de media zien we dit terug. Ook voor journalisten en documentairemakers is het meestal te moeilijk om het complexe web van oorzaken en gevolgen in beeld te brengen. Ook zij zijn geneigd te lineair te denken en te zoeken naar dè oorzaak. Ook dit is een bekende denkfout.

Dit illustreert meteen nog een denkfout. Terugblikkend lijken de oorzaken van de financiële crisis (of de verkiezing van Trump, of de val van de Berlijnse muur) wel redelijk helder. Dat geeft de illusie dat deze gebeurtenissen wel logisch en dus simpel voorspelbaar waren. Deze hindsight bias (in het Nederlands: de denkfout van de wijsheid achteraf) speelt ons ook allemaal regelmatig parten. Ik ben daarom benieuwd wat we over 5 jaar over deze crisis zullen zeggen.